تارنمای فرهنگی مهرگان-گروه میراث فرهنگی-سیاوُش آریا*
خانۀ تاریخی و بسیار اَرزشمند زینتُ المُلک قوامی شیراز،روزگار اَندوه باری را سپری می کند و در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی جای دارد. اما مسولان این مجموعۀ تاریخی و فرهنگی،چند سالی است که آن را به حال خود رها کرده اَند.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،خانۀ تاریخی زینتُ المُلک یکی از خانه های بسیار اَرزشمند و یگانۀ شهر شیراز و سرزمین پارس به شمار می آید که در خیابان لطفعلی خان زند بالاتر از درِ شیخ و در گوشۀ باختری(ضلع غربی)باغ - موزۀ نارنجستان قوام جای دارد. این خانه از آنِ خاندان قوام المُلک بوده و به خانۀ زینتُ الملک پُرآوازه شده است. خانۀ زینت الملک به فاصلۀ یک کوچه از نارنجستان قوام جای گرفته و به وسیلۀ یک راه زیرزمینی بدان مرتبط بوده(اَندرونی قوام)،که در دهۀ چهل خورشیدی،این راه بسته شده است. این بنا به سبب سکونت بانو زینتُ المُلک یا زینت الملوک قوامی که دختر قوام الملک چهارم(حبیب خان قوام الملک)و زنی نیک اَندیش و نیکوکار بوده،به خانۀ زینت المُلک نامدار شده است. خانۀ زینت الملک با زیر بنایی برابر با 2768 مترمربع و مساحتی برابر با 3290 مترمربع از بناهای برجای مانده از دورۀ قاجاریه است. ساخت این خانه در سال 1290 مَهی(قمری)از سوی علی محمد خان قوام الملک دوم آغاز و در سال 1302 مَهی به وسیلۀ محمدرضا خان قوام الملک سوم به پایان رسیده است.
خانۀ زینتُ الملکِ شیراز یکی از شاهکارهای هنر و مِهرازی(معماری)ایرانی در دورۀ قاجاریه است. آینه کاری های بسیار زیبا و هنرمندانه در تالار اصلی آن یا شاه نشین در گوشۀ باختری و در اتاق رو به روی آن در بخش خاوری(شرقی)چشمان هر بیننده و گردشگری را مبهوت زیبایی های خود می کند. گچ بری های زیبا و نقاشی های بسیار اَرزشمند به ویژه بر روی چوب و در سقف برخی از اتاق ها که هنوز برجای مانده،دل هر بیننده ای را می رُباید و چشم نوازی می کند. هنر دستِ هنرمندان چیره دست شیرازی هر فردی را مجذوب زیبایی های خود کرده و اِنسان را به شگفتی و اَندیشه وا می دارد. با این همه،وضعیت خانۀ زینت الملک نه تنها خوب نیست،بلکه در بدترین شرایط حفاظتی و نگهداری جای دارد و روزگار اَندوه باری را پشت سر می گذارد. بدترین درد این بنای شکوهمند قاجاری مدیریت غیرتخصصی و نامرتبط با موضوع میراث فرهنگی است که بیش از یک دهه با ضعف های مدیریتی خود،روزگار مهم ترین و اَرزشمندترین بنای قاجاری شیراز را به زوال برده و به ویرانی کشانده است.
خانۀ زینت الملک از سال 1373خورشیدی در اِختیار بنیاد فارس شناسی است و زیر نظر این نهاد اِداره می شود و بنیاد فارس شناسی متولی بنا به شمار می آید. اما بیش از یک دهه است با مدیریت ضعیف و ناآشنا به موضوع میراث فرهنگی اداره می شود و از وضعیت ناخوشایندی برخوردار است. از سویی،ادارۀ کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی که سرپرستی همۀ آثار و بناهای تاریخی استان را بر دوش دارد،به سبب کمبود نیرو و بودجه و گاهی بی تفاوتی ها نظارتی روی روش نگهداری و حفاظتی یادمان های تاریخی که در اِختیار دیگر نهادها است،ندارد و گاه آن ها را به حال خود رها کرده است. در پایان نیز،این نشانه های هویتی و شناسنامۀ ملی مردمی با فرهنگ است که رو به نابودی رفته و از چهرۀ تاریخ و صفحۀ روزگار زِدوده خواهد شد.
روش غیراصولی روشنایی موزۀ خانۀ زینت المُلک
یکی از دردهای مهم خانۀ تاریخی زینت المُلک در بخش زیرزمین آن است که بیش از یک دهه به موزه تبدیل شده و در آن تندیس های دست ساخت نام آوران(مشاهیر)سرزمین پارس نگهداری می شود و مورد استقبال فراوان بازدیدکنندگان و گردشگران قرار گرفته است. اما در دو سه سال گذشته با روش غیراصولی و نازیبای چیدمان تاسیسات روشنایی در سقف موزه،چهرۀ آن را خَدشه دار کرده و شلختگی بدی را رقم زده است. به سخنی دیگر،نورپردازی و اَنبوه لامپ ها و سیم کشی ها و نصب چوب ها برای جاسازی سیم های برق در درون سقف،چهره و ریخت موزه را به هم ریخته و شلختگی دیداری(بصری)پدید آورده و صحنۀ زشتی را به نمایش گذاشته است که باید هرچه زودتر شیوۀ نورپردازی درست شده و سیم ها و لامپ های اضافی برچیده شود. باید دانست شرایط نورپردازی موزه ها دارای اصول و روش ویژه ای است و نباید دل به خواهی و بدون بررسی های علمی و کارشناسی و به گفته ای"هر دم بیل و گتره ای" کار کرد. زیرا مهم ترین بخش موزه ها،نور پردازی و روش چیدمان تاسیسات برق و غیره است که دارای استانداردهای ویژۀ خود بوده و باید در همان چارچوب باشد و رعایت آن از نکته های نخستین و الزامی موزه ها است.
نیاز فوری مرمت در سراسر خانۀ زینت المُلک
اما ترک در دیوارهای خانۀ تاریخی زینتُ المُلک قوامی بر اثر گذشت زمان و فرسودگی مصالح،بیداد می کند و در بخش ورودی کوچه ای که به این بنای ملی می رسد و از چندین سال گذشته وجود داشته،نمایان است. پایه ستون های گچی تاریخی درون بنا بسیار فرسوده شده و آسیب دیده و نیازمند مرمت فوری و اَساسی است. در بیشتر اتاق های بنا،گچ بری ها،کاشی ها و سقف های چوبی تاریخی خانۀ زینتُ الملک بر اثر گذشت زمان و فرسودگی آسیب جدی دیده و به بحران نزدیک شده و باید هرچه زودتر مسولان کارهای مرمتی را در آن آغاز کنند. همچنین باید دانست بر پایۀ قانون بناهای تاریخی که در اِختیار دیگر نهادها و اُرگان های دولتی است،باید با بودجۀ همان نهاد و زیر نظر میراث فرهنگی و با اِرایۀ طرح و تصویب آن در شورای فنی میراث فرهنگی استان اِجرا شود. به سخنی روشن تر،هزینه های نگهداری و حفاظت و مرمت بناهای تاریخی همانند خانۀ زینت الملک بر دوش میراث فرهنگی نیست و متولی آن(بنیاد فارس شناسی)باید هزینه های نگهداری و حفاظت را پرداخت کند.
کشیدن پلاستیک روی آینه تاریخی شکسته شده!
داستان پرغصۀ ما در همین جا پایان نمی یابد و تازه آغاز کار است! در تالار اصلی یا بخش شاه نشین بنا که شاهکار آینه کاری های دورۀ قاجاریه در شیراز و استان است،بخشی از یک آینه کاری بر روی دیوار بنا بیش از یک سال است که شکسته و ترک خورده است و مسولان با کشیدن پلاستیک بر روی آن با بدترین روش،به اصطلاح خود کوشیده اَند که آن را حفظ و نگهداری کنند! موضوعی که حتا یک فرد برای خانۀ شخصی خود نیز،دست به چُنین کاری نمی زند. و این موضوع،بیانگر نبود شناخت و درک درست مسولان خانۀ زینت المُلک از فرهنگ و تاریخ و بناهای میراثی است. همچنین بخش هایی از گچ بری های بنا،سقف های چوبی اتاق ها که با نقاشی های بسیار ویژه و زیبایی آراسته و تزیین شده است،به سبب گذشت زمان،فرسودگی مصالح،عوامل محیطی و مهم تر از همه،رسیدگی نکردن مسولان مربوطه آسیب دیده و در حال فرو ریختن است و نیازمند مرمت های اصولی و فوری است.
واگذاری فله ای اتاق های خانۀ زینتُ الملک به بخش خصوصی
اما بدترین درد مجموعۀ تاریخی–فرهنگی خانۀ زینتُ الملک پس از فرسودگی بنا و نیاز فوری به مرمت و شکستگی سنگ اِزارۀ بنا را باید واگذاری فله ای اتاق های بنا به بخش خصوصی دانست. واگذاری بخش هایی از بناها و آثار تاریخی و فرهنگی به سرمایه گذاران بخش خصوصی که تنها در اَندیشۀ سود شخصی و منافع اقتصادی خود هستند،به گونۀ کامل نادرست است. همچنین دادن کاربری های غیرمرتبط و غیرفرهنگی به بناهای تاریخی،سبب خَدشه دار شدن شان و منزلت و جایگاه آن ها خواهد شد و هویت بناها را زیر پرسش می برد. باید دانست هرگونه کاربری ناهمگون در بناهای تاریخی ممنوع است و تخلف به شمار می آید.
همچنین کاربری هایی که به بناهای تاریخی داده می شود و سبب حضور افراد بیش از اَندازۀ استانداردهای میراث فرهنگی شود،ممنوع است. از سویی،حفاظت فیزیکی از این اتاق های ارزشمند نخواهد شد. باید دانست اگر فردی ناخواسته خَدشه یا زخمی بر روی دیوار و یا گچ بری و آینه کاری های دارای نقش و نگار دورۀ قاجاریه،پدید آورد آیا کسی خواهد فهمید؟ یا اگر هم مسولان متوجه شوند،دیگر چه کاری می توانند انجام دهند. به هر روی،کاربری ناهمگون و غیرفرهنگی در بناها و آثار تاریخی شهر شیراز به ویژه در خانۀ زینت الملک بیداد می کند و از سویی،ممنوع است و تخلف به شمار می آید.
واگذاری اتاق های بناهای تاریخی به بخش خصوصی و تبدیل آن ها به فروشگاه های مواد خوراکی همانند بستنی فروشی،مسقطی لاری و شیرینی و رستوران و به ویژه عکاسی،رَوندی نادرست است و باید برچیده شود. همچنین گردشگری که بلیت ورودی را می گیرد،حق دارد از همۀ بخش های ممکن مجموعه بازدید کند تا به اَرزش بنا پِی برده و با مِهرازی و هنر دورۀ قاجاریه آشنا شود،ولی با واگذاری اتاق های نفیس و یگانۀ خانۀ زینت الملک راه را برای بازدید گردشگران بسته ایم و آن ها را از حق طبیعی و لذت دیدن زیبایی ها و شاهکار هنری دورۀ قاجاریه محروم کرده ایم. از سویی،این پرسش به وجود می آید که آیا اَرزش بهره برداران بخش خصوصی در بنای تاریخی خانۀ زینت الملک شیراز،بیشتر از اَرزش خود بنا و گردشگران و بازدیدکنندگان از آن بنا است؟
یکی از نکته های غم اَنگیز و دردآور در خانۀ تاریخی زینت المُلک و باغ موزۀ نارنجستان(بنای کناری آن)شلختگی در سیم های برق است که اَفزون بر آسیب های وارده،به بدترین روش اجرا شده و صحنه های زشت و زننده ای را به نمایش گذاشته است.سیم های برقی که هرکدام رو به سویی دارند و در نخستین نگاه بازدیدکنندگان بدجوری توی ذوق می زند.
خانۀ تاریخی زینت الملک قوامی و باغ – موزۀ نارنجستان قوام،چشم و چراغ خانه های تاریخی دورۀ قاجاریه در شهر شیراز به شمار می آیند و از اهمیت و ارزش ویژه ای نزد کارشناسان و پژوهشگران برخوردار است.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،خانه – موزۀ تاریخی زینتُ الملک در تاریخ 1352خورشیدی با شمارۀ 938 به ثبت ملی رسیده است و از شاهکارهای هنر و مِهرازی دورۀ قاجاریه در شیراز به شمار می آید.
خانه تاریخی زینت الملک که چشم و چراغ خانه های قاجاری شیراز است
ترک های عمیقی روی دیوار بیرونی خانه زینت الملک که چند سالی است به آن توجهی نشده است
بدون شرح!!!؟
روش نورپردازی غیراصولی در سقف موزه خانه زینت الملک که شلختگی و نازیبایی را رقم زده است
ترک های عمیق در ازاره دیوارهای موزه خانه زینت الملک
بنای خانه زینت الملک. بدون شرح!!؟
آینه کاری زیبای تالار شاه نشین که بیش از یک سال است شکسته و با پلاستیک با روش زشت و شلخته ای آن را پوشانده اند
بخشی از شیشه یکی از اتاق ها که شکسته شده و در دست بهره بردار خصوصی است و به حال خود رها شده است
جانمایی نادرست گلدان ها و آب دادن به آن ها سبب نابودی سنگ های بنا و ازاره های دیواره های خانه زینت الملک می شود
فضله های پرندگان در جای جای بخش های بنا ریخته شده و دیده می شود و آسیب زیادی به چوب های تاریخی می رساند
وضعیت سقف چوبی مهم ترین اتاق خانه زینت الملک گویای همه چیز است
سیم های برقی که به گونه زشتی کشیده شده و گچ بری های زیبا را پنهان کرده است
بدون شرح!!!
سیم های برقی که هرکدام رو به سویی دارند. خانه زینت الملک
باغ - موزه نارنجستان شیراز
وضعیت مرمت های کاشی ها در گذشته در حیاط باغ- موزه نارنجستان
شلختگی در روش سیم های برق در موزه نارنجستان
میخی که درون سقف موزه نارنجستان از سوی بهره بردار خصوصی زده شده است
سوراخ های ایجاد شده در سقف موزه نارنجستان از سوی بهره برداران خصوصی
واگذاری یکی از اتاق های باغ- موزه نارنجستان به بخش خصوصی و شلختگی در دید بصری آن
گزارشی در پیوند با خانه زینت الملک
به داد خانۀ تاریخیِ زینتُ الملک شیراز برسید
*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی-خبرنگار آزاد- کُنشگر میراث فرهنگی،گردشگری و زیست بوم-راهنمای گردشگری-دبیر اَنجمن مهرگان