تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*
خانه - موزۀ تاریخی و بسیار اَرزشمند زینتُ المُلک قوامی شیراز در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی جای دارد. بیشتر سنگ اِزارۀ دیوارهای بنا تَرک خورده و یا شکسته و در حال فرو ریختن است. بدتر از آن، واگذاری بیشتر اتاق های بنای ملی به بخش خصوصی با کاربری ناهَمگون و غیرفرهنگی است که فضای این خانۀ تاریخی را اِشغال کرده و چهرۀ ناخوشایندی را به نمایش گذاشته است.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، خانه - موزۀ زینتُ المُلک یکی از خانه های بسیار اَرزشمند و یگانۀ شهرستان شیراز به شمار می آید که در خیابان لطفعلی خان زند بالاتر از درِ شیخ و در گوشۀ باختری (ضلع غربی) باغ - موزۀ نارنجستان قوام جای دارد. این خانه از آنِ خاندان قوام المُلک بوده و به خانۀ زینتُ الملک پُرآوازه شده است. این خانه به فاصلۀ یک کوچه از نارنجستان قوام جای گرفته و به وسیلۀ یک راه زیرزمینی بدان مرتبط بوده، (اَندرونی قوام) که در دهۀ چهل خورشیدی بسته شده است. این خانه به سبب سکونت بانو زینتُ الملک یا زینت المُلوک قوامی که دختر قوام الملک چهارم (حبیب خان قوام الملک) و زنی نیک اَندیش و نیکوکار بوده، به خانۀ زینت المُلک نامدار شده است. این خانه با زیر بنایی برابر با 2768 مترمربع و مساحتی برابر با 3290 مترمربع از بناهای برجای مانده از دورۀ قاجاریه است. ساخت این خانه در سال 1290 مَهی (قمری) از سوی علی محمدخان قوام الملک دوم آغاز و در سال 1302 مَهی به وسیلۀ محمدرضا خان قوام الملک سوم به پایان رسیده است.
خانه - موزۀ زینتُ الملکِ شیراز یکی از شاهکارهای هنر و مِهرازی (معماری) ایرانی در دورۀ قاجاریه است. آینه کاری های بسیار زیبا و هنرمندانه در تالار اصلی آن یا شاه نشین در گوشۀ (ضلع) باختری و در اتاق رو به روی آن در بخش خاوری (شرقی) چشمان هر بیننده و گردشگری را مبهوت زیبایی های خود می کند.
گچ بری های زیبا و نقاشی های بسیار اَرزشمند به ویژه بر روی چوب و در سقف برخی از اتاق ها که هنوز برجای مانده، دل هر بیننده ای را می رُباید و چشم نوازی می کند. هنر دستِ هنرمندان چیره دست شیرازی هر فردی را مجذوب زیبایی های خود کرده و اِنسان را به شگفتی و اَندیشه وا می دارد. از زیبایی ها و مِهرازی و هنر این خانۀ تاریخی هرچه بگوییم، کم است و قلم یارای پرداختن به آن نیست. اما با وجود همۀ زیبایی ها و مِهرازی بی همتای این خانۀ تاریخی و ملی، وضعیت نگهداری و حفاظتی آن بسیار اَندوه بار است و جای شگفتی دارد. از سویی، خانه - موزۀ زینت الملک جزو آن بناهایی است که هر فردی به شیراز سفر می کند از آن بازدید خواهد کرد و در سراسر سال بازدیدکننده و گردشگر دارد. همچنین چشم و چراغ خانه های تاریخی دورۀ قاجاریه در شیراز به شمار می آید. با این همه، باید برای این بنای تاریخی و یگانه، سوگ نامه ای نگاشت و به حال نَزارش گریست. بیشتر سنگ اِزارۀ دیوارهای بنا به ویژه در بخش زیرزمینی که به موزۀ مشاهیر پارس تبدیل شده، شکسته و یا وَرآمده و جدا شده و در حال فرو ریختن است و نیازمند فوری مرمت است. این درحالی است که نگارنده، این موضوع را با فرستادن نگاره هایی (تصاویر) در اَردیبهشت ماه امسال به آگاهی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان رسانده و خواستار رسیدگی و هماهنگی با مدیریت مربوطه شده بود. هرچند که، خانۀ زینت الملک از سال 1373خورشیدی در اِختیار بنیاد فارس شناسی است و زیر نظر این نهاد اِداره می شود و بنیاد فارس شناسی متولی بنا به شمار می آید و باید با هماهنگی میراث فرهنگی و زیر نظر کارشناسان این اِداره، کارهای مرمتی را اَنجام دهد، ولی در اَصل داستان و بی تفاوتی و نبود نظارت ها، فرق چندانی ایجاد نمی کند.
کشیدن پلاستیک روی آینه تاریخی شکسته شده!
داستان پر غصۀ ما در همین جا پایان نمی یابد و تازه آغاز کار است! در تالار اصلی یا بخش شاه نشین بنا که شاهکار آینه کاری های دورۀ قاجاریه در شیراز است، بخشی از یک آینه کاری بر روی دیوار بنا شکسته و تَرک خورده است و مسولان با کشیدن پلاستیک بر روی آن با بدترین روش، کوشیده اَند که آن را به گمان خود حفظ کنند! موضوعی که حتا یک فرد برای خانۀ شخصی خود نیز، دست به چُنین کاری نمی زند. و این موضوع، بیانگر نبود شناخت و درک درست مسولان از فرهنگ و تاریخ و بناهای میراثی است که شوربختانه در میان بیشتر مسولان و سرپرستان مکان های تاریخی و فرهنگی کشور و شهرستان شیراز دیده می شود و نمایان است. همچنین بخش هایی از گچ بری های بنا، سقف های چوبی اتاق ها که با نقاشی های بسیار ویژه و زیبایی تزیین شده است، به سبب گذشت زمان، فرسودگی مصالح، عوامل محیطی و رسیدگی نکردن مسولان مربوطه، آسیب دیده و در حال فرو ریختن است و نیازمند مرمت های اصولی و فوری است.
نیاز فوری به مرمت در سراسر خانۀ تاریخی زینتُ المُلک
اما ترک در دیواره های خانه - موزۀ زینتُ المُلک قوامی بر اثر گذشت زمان و فرسودگی مصالح، بیداد می کند و در بخش ورودی کوچه ای که به این بنای ملی می رسد و از چندین سال گذشته وجود داشته، نمایان است. پایه ستون های گچی تاریخی بسیار فرسوده شده و آسیب دیده و نیازمند مرمت فوری و اَساسی است. در بیشتر اتاق های بنا، گچ بری ها، کاشی ها و سقف های چوبی تاریخی خانه - موزۀ زینتُ الملک بر اثر گذشت زمان و فرسودگی آسیب جدی دیده و به بحران نزدیک شده و باید هرچه زودتر مسولان کارهای مرمتی را در آن آغاز کنند. همچنین باید دانست بر پایۀ قانون، بناهای تاریخی که در اِختیار دیگر نهادها و اُرگان های دولتی است باید با بودجۀ همان نهاد و زیر نظر میراث فرهنگی و با اِرایۀ طرح و تصویب آن در شورای فنی میراث فرهنگی استان اِجرا شود. به سخنی روشن تر، هزینه های نگهداری و حفاظت و مرمت بناهای تاریخی همانند خانۀ زینتُ الملک بر دوش میراث فرهنگی نیست و متولی آن باید هزینه های نگهداری و حفاظت را پرداخت کند.
کارشناسان موزۀ خانۀ زینتُ الملک، سرگرم فروش بلیت هستند!
یکی از نکته های شگفت اَنگیزی که در بنای تاریخی خانه - موزۀ زینتُ الملک در دو سه سال گذشته و با تصمیم غیرکارشناسی و غیرحرفه ای مدیریت آن در حال اَنجام است، بهره گیری از کارشناسان و راهنمایان موزه در بخش بلیت فروشی مجموعه است که آسیب های برگشت ناپذیری را بر پیکرۀ فرهنگ و هویت خانه - موزۀ تاریخی و اَرزشمند زینتُ الملک وارد کرده است و جای پرسش های فراوانی دارد و روشن نیست که چرا مسولان میراث فرهنگی استان و کارشناسان آن، که از این موضوع آگاهی دارند سکوت کرده و به سادگی از کنار موضوع گذشته اَند. داستان بدین گونه است که، در بخش زیرزمینی خانۀ زینت الملک که بیش از یک دهه است به موزۀ مشاهیر پارس تبدیل شده و در آن تندیس های بسیار اَرزشمندی از نام آوران سرزمین پارس نگهداری می شود، همواره راهنمایان و کارشناسان موزه داری اَفزون بر آگاهی رسانی به بازدیدکنندگان و گردشگران به حفاظت و نگهداری از تندیس ها سرگرم بوده و به گفته ای " سفیران فرهنگی" موزه به شمار می آمدند. اما شوربختانه در دو سه سال گذشته و در پِیِ تصمیم شخصی مدیریت مجموعه از راهنمایان و کارشناسان موزه داری در بخش بلیت فروشی مجموعه بهره برده می شود و درون موزه خالی از کارشناس و راهنما است!! و دنبالۀ داستان نیز، روشن است و رُخدادهای ناگواری که گریبانگیراین مجموعۀ تاریخی - فرهنگی خواهد شد.
پرسشی که در این جا ذهن ها را درگیر می کند، این است که آیا مدیریت مجموعه های تاریخی و فرهنگی بر اَساس دیدگاه شخصی اَفراد است یا بر پایۀ تصمیم گیری و خرد جمعی و مشاوره از کارشناسان اَمر. آیا مجموعه های فرهنگی و تاریخی که برچسب ملی نیز دارند بر پایۀ یک اصل و تعریف اِداره نمی شوند؟ آیا مکان های تاریخی و فرهنگی که نشانه های هویتی و کیستی مردم به شمار می آید باید درگیر سلیقه های شخصی مسولانی که شناخت و درکی از مسایل فرهنگی و به ویژه میراثی ندارند، بشود. به هر روی، امید است پس از ثبت این گزارش، بینندۀ تغییرات مثبتی در مجموعۀ تاریخی – فرهنگی خانه – موزۀ زینت الملک باشیم.
واگذاری فله ای اتاق های خانۀ زینتُ الملک به بخش خصوصی
اما بدترین درد مجموعۀ تاریخی – فرهنگی خانۀ زینتُ الملک پس از فرسودگی بنا و نیاز فوری به مرمت و شکستگی سنگ های اِزارۀ بنا را باید واگذاری فله ای اتاق های بنا به بخش خصوصی دانست. واگذاری بخش هایی از بناها و آثار تاریخی و فرهنگی به سرمایه گذاران بخش خصوصی که تنها در اَندیشۀ سود شخصی و منافع اقتصادی خود هستند، به گونۀ کامل نادرست است. همچنین دادن کاربری های غیرمرتبط و غیرفرهنگی به بناهای تاریخی، سبب خَدشه دار شدن شان و منزلت آن ها خواهد شد و هویت بناها را زیر پرسش می برد. باید دانست هرگونه کاربری ناهمگون در بناهای تاریخی ممنوع است و حتا تخلف به شمار می آید.
نیاز به یادآوری است کاربری هایی که به بناهای تاریخی داده می شود و سبب حضور افراد بیش از اَندازۀ استانداردهای میراث فرهنگی شود، ممنوع است. همچنین حفاظت فیزیکی از این اتاق های ارزشمند نخواهد شد. از سویی، اگر فردی ناخواسته خَدشه یا زخمی بر روی دیوار و یا گچ بری و آینه کاری های دارای نقش و نگار دورۀ قاجاریه، پدید آورد کسی نمی فهمد یا اگر هم مسولان متوجه شوند چه کاری می توانند انجام دهند؟ به هر روی، کاربری ناهمگون و غیرفرهنگی در بناها و آثار تاریخی شهرستان شیراز به ویژه در خانه - موزۀ زینت الملک بیداد می کند و از سویی، ممنوع است و تخلف به شمار می آید.
واگذاری اتاق های بناهای تاریخی به بخش خصوصی و تبدیل آن ها به فروشگاه های مواد خوراکی همانند بستنی فروشی، مسقطی لاری و شیرینی و رستوران و به ویژه عکاسی، رَوندی نادرست است و باید برچیده شود. همچنین گردشگری که بلیت ورودی را می گیرد، حق دارد از همۀ بخش های ممکن مجموعۀ تاریخی بازدید کند تا به اَرزش بنا پِی برده و با مِهرازی و هنر دورۀ قاجاریه آشنا شود، ولی با واگذاری اتاق های نفیس و یگانۀ خانه - موزۀ زینتُ الملک راه را برای بازدید گردشگران بسته ایم و آن ها را از حق طبیعی و لذت دیدن زیبایی ها و شاهکار هنری دورۀ قاجاریه محروم کرده ایم. از سویی، این پرسش به وجود می آید که اَرزش بهره برداران بخش خصوصی در بنای تاریخی خانه - موزۀ زینت الملک شیراز، بیشتر از اَرزش خود بنا و گردشگران و بازدیدکنندگان از آن بنا است؟
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، خانه – موزۀ تاریخی زینتُ الملک در تاریخ 1352 خورشیدی با شمارۀ 938 به ثبت ملی رسیده است و از شاهکارهای هنر و مِهرازی دورۀ قاجاریه در شیراز به شمار می آید.
نگاره های این گزارش به تازگی و با گوشی همراه گرفته شده و کمی کیفیت آن ها پایین است، در زیر نگاره ها را ببینید :
ورودی خانه زینت الملک قوامی شیراز
ترک و شکاف عمیقی که در دیوار خانه زینت الملک و از سمت بیرون بنا و در کوچه ایجاد شده است
ترک و شکاف های عمیق در سنگ اِزاره دیوار ورودی به موزه خانه زینت الملک
سنگ اِزاره دیوارهای درون موزه که شکسته و در شرایط بدی جای دارد
سنگ های اِزاره دیوارها درون موزه مشاهیر که در حال جدا شدن و افتادن است
وضعیت نابسامان سیم های برق در بخش زیرزمین و موزه که چهره زشتی را به نمایش گذاشته است
شیشه تالار اصلی در ضلع غربی که شکسته و با پلاستیک روی آنرا با بدترین روش چسبانده اند!؟
پایه ستون های گچی اتاق ها که آسیب فراوان دیده و نیازمند مرمت فوری است
گچ دیوار اتاق ها که ریخته است
سقف اتاق ضلع جنوبی که لانه پرندگان شده است و نشان از نبود نظارت دارد
سقف اتاق ها که چوب های تاریخی و ارزشمند آن در حال جدا شدن است
ترک هایی در چوب های تاریخی بنای زینت الملک پدید آمده و نیازمند مرمت است
دخل و تصرفاتی که در گذشته در اتاق ضلع جنوبی انجام شده و برای عکاسی استفاده می شده و بخشی از شیشه های اتاق را بریده و طناب رد کرده اند!؟
سنگ اِزاره زیبای دیوار حیاط بنا در بخش پایین آن که فرسوده شده و نیازمند مرمت فوری است
بدون شرح!!!
اتاق زیبای آینه کاری در ضلع شرقی که به کافه تبدیل شده و با چیدن صندلی برای مشتریان آنرا اشغال کرده اند
اتاق های زیبا و منحصربه فرد بنا که با تغییر کاربری نادرست به جایگاهی برای فروش لوازم بنجل چینی بنام صنایع دستی ایرانی تبدیل شده است
چندین اتاق بنا را به عکسخانه تبدیل کرده اند و روش چیدمان غیراصولی وسایل خود گویای حال خراب خانه قاجاری شیراز است
نگاره ها از بانو مه دوست حسن زاده است
*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی – گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر اَنجمن مهرگان