تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه مِهرازی – سیاوُش آریا*

یکی از یادمان های ارزشمند تاریخی که هوشمندی و چیره دستی نیاکان پاک نهاد ما را به نمایش می گذارد، یخچال های خِشتی و یا یخدان است. سازه ای که بیشتر در مناطق گرم و خشک و کویری ایران کاربرد داشته است. سازه ای زیبا و چشم نواز که همواره نُمادی از هنر معماران آن است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان ، یخچال، گونه‌ای ساختمان است که در مِهرازی (معماری) قدیم ایران برای فرآوری (تولید) و نگهداری یخ از آن بهره می بردند. کمابیش هر یخچال دارای یک استخر و یک دیوار بلند (به نام حصار) و یک مخزن گنبددار بود. این دیوار بلند به گونه ای ساخته می‌شده که سراسر روز سایۀ آن بر استخر می‌افتاده و از گرم شدن آب استخر پیشگیری می‌کرده است. یخی را که در زمستان در استخر یخچال درست می‌شد، می‌شکستند و در خزانه انبار کرده و در فصل گرما آن را به کار می‌بردند. وجود یخچال ها و فرآورده هایش (تولیدات) که در دل تابستان های داغ و سوزان، خنکای آب گوارا را به درون خانه‌ها می‌کشاند، رمز و رازی دارد که حکایت از معجزه فروتنانۀ خِشت خام و دست ‌های پرتوان هنرمند فرزانه‌ای است که به عشق خدمت به مردم، خشت بر خشت، نهاده است. در سر تا سر ایران زمین و به ویژه در مناطق گرم و خشک که دارای تابستان های کمرشکن (طاقت فرسا) هستند، یخ همواره از بایسته های (ضروریات) مردم به شمار می آمده که افزون بر خنک نمودن آب آشامیدنی (شرب)، برای نگهداشتن خوراکی‌ها نیز مورد استفاده جای می گرفته است. وارون (برخلاف) آب انبارها و برکه ‌های همگانی (عمومی) آب آشامیدنی در شهرها و روستاها که برپایی آنان از بُنیادهای خیرات به شمار می آمده و ساختمان و آب آن نیز وقفی بوده، یخچال ها سرچشمه های (منابع) درآمد هنگفتی برای دارندگانشان (صاحبانش) به شمار می رفته است. از پیشینۀ تاریخی یخچال ها تا روزگار صفوی آگاهی های درستی در دست نیست. هر چند در نوشته های تاریخی و داستان ها و چکامه های (اشعار) پیش از روزگار صفوی بهره گیری از یخ به فراوانی دیده می شود، ولی از روش فرآوری آن، سخنی به میان نیامده است. یکی از کهن ترین مدرک ها دربارۀ پیشینۀ این سازه ها در سفرنامۀ «شاردِن» جهانگرد فرانسوی در روزگار صفوی است. «شاردن» در سال 1076 مَهی (قمری) در سفرنامۀ خود، به روش آماده سازی یخ در یخچال های شهر اِسپهان (اصفهان) پرداخته است. مِهرازی یخچال ها و فن ساختمانی آن ها به گونه ای است که ژرف نگری (دقت) و نکته سنجی معماران این سازه ها را به چیزهای کلان (نکات عمده) ارزشمندی همچون عایق کاری سازه، حفظ خنکی (برودت) زیبنده برای نگهداری یخ، کاراسته های (مصالح) ساختمانی و چگونگی آماده سازی یخ می رساند. یخچال ها در برگیرندۀ سه بخش هستند : دیوار کشیده سایه انداز، حوضچه های تولید یخ، مخزن یخ. مخزن های یخ نیز خود بر دو گونه اند : مخزن های گنبدی ریخت به گونۀ پوشش بارک مخروطی و مخزن های تونلی ریخت به گونۀ دِهلیز مستطیل شکل دراز. دیوار سایه انداز – دیوار کشیده بسیار بلندی بوده که از خاور به باختر (مشرق به مغرب) کشیده می شده است. بلندی این دیوارها که گاهی تا 10 متر می رسد، در درازای روز از تابش آفتاب بر روی آب های یخ بسته (منجمد) شده در حوضچه ها پیشگیری می کند. اگر که در خاور و باختر کمی آفتاب بر روی سطح یخ می‌تابید، در این بخش ها نیز، دیوارهای سایه انداز جانبی چسبیده به دیوار اصلی برپا می‌کردند. برای کم کردن فشار وارده بر پایه در درازای دیوار، تاق نماهای فراوانی می ساختند که افزون بر کمک به ایستایی دیوار، سایه روشن در نمای دیواره پدید آورده و یکنواختی آنان را کاهش می داد.

حوضچه های آماده سازی یخ - گودال مستطیل شکلی است که با همراستایی (موازات) دیوار سایه انداز و در بخش شمالی آن کَنده شده و درازای آن اندکی کمتر از درازای دیوار و ژرفای (عمق) آن، ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر و گاهی نیز بیشتر بوده است. این گودال، جایگاه آماده سازی یخ در شب های سرد زمستان بوده و از همین روی در شب های زمستان آن ها را از آب پر کرده و بامدادان (صبحگاهان) پس از یخ بسته شدن آب، یخ را تکه تکه کرده و در مخزن ها گِردآوری می‌کردند.

مخزن یخ – این مخزن ها کمابیش در پشت دیوار سایه انداز و در بخش جنوبی آن جای گرفته اند و به وسیلۀ یک یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی و رو به سوی حوضچه های آماده سازی یخ راه می یابند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، هم اینک در شهر کرمان و با نوآوری (ابتکار) و کوشش سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یخچال های این شهر با تغییر کاربری به زورخانه، زنده سازی (احیاء) شده و آمادۀ بازدید گردشگران است و این تجربۀ نیک و خوب می تواند سرچشمه ای برای دیگر شهرهای کویری و دارای این سازه ها باشد. هر چند که شهر کرمان را سرزمین پهلوانان و ورزش زورخانه ای ایران در سدۀ کنونی می دانند. سازمان میراث فرهنگی نیز به همین انگیزه، یخچال ها را به نام پهلوانان این رشتۀ ورزشی برپا کرده است.

نگاره های این گزارش در هنگام آغازین بامداد گرفته شده و درِ این یادمان بسته بود. در زیر نگاره ها را ببینید :