(بخش نخست)
چکيده:
در دوره اسلامی سفال و سفالگری وارد مرحله جدیدی شد و سفالگران در فرم و تزیینات ظروف ابداعاتی انجام دادند که موجب تغییرات تاریخی و پیدایش توانایی های تازه ای در دنیای سفالگری شد . سفالگران این دوران توانستند با تکنیک برتر در مراحل گوناگون سفال سازی مانند تهیه خمیر ، لعاب ، تزیین و پخت این صنعت و هنر سنتی را به حد اعلای ترقی برسانند و سفال هایی را با تکنیک های مختلف با مهارتی خاص بسازند. در میان این تکنیک ها ، شیوه زرین فام جلوه و مقام خاصی دارد. این شیوه تجملی توانست تمام رقیبان خود را در سفالینه لعاب دار کنار بزند و با نام های جلا دار ، فلز آذین و لاستر (luster ) به مدت چندین قرن بعنوان اثری خارق العاده در صنعت کاشی و سفال مطرح شود . این نوع تزیین که از نوع نقاشی روی لعاب می باشد ، در سه دوره تاریخی ؛ اولیه ( سده های سوم و چهارم هـ.ق ) ، میانی ( سده های پنجم تا هشتم هـ.ق)و متاخر( سده های دهم تا دوازدهم هـ.ق) تولید و در واقع مراحل تکاملی خود را طی کرده است اوج این سفال ها به دوره میانی( سده های پنجم تا هشتم هـ.ق) می رسد .
مستند نگاری اصولی و هویت بخشیدن به این آثار که در موزه ها نگهداری می شوند و اغلب فاقد شناسنامه علمی هستد از اهمیت خاصی برخوردار است در این راستا موضوع این مقاله بررسی و مطالعه چهار نمونه سفال زرین فام موجود در آرشیو موزه بوعلی سینا همدان انتخاب شده است که تا کنون مطالعه ای بر روی آن ها صورت نگرفته است .
در این مقاله ، سعی بر آن است تا با بررسی نقوش و فرم این سفال ها و همچنین مطالعه تطبیقی از طریق بازدید از موزه ها(موزه آبگینه و سفال و موزه رضا عباسی) به مراکز ساخت و گاهنگاری نسبی این سفال ها پرداخته شود.
با توجه به مطالعات صورت گرفته می توان دریافت، که تمام این چهار نمونه به احتمال قریب به یقین از تولیدات کاشان است. همچنین دو نمونه را به قرن هفتم هـ.ق، یک نمونه را به قرون ششم و هفتم هـ.ق و یک نمونه را به قرن هفتم میتوان منسوب کرد.
اینک به معرفی و بررسی این ظروف می پردازیم.
ظرف شماره 1 : بشقاب ؛- ظرف تو گود با لبه صاف،بدنه محدب،پایه کوتاه مقعر، وضعیت ظرف:وصالی شده؛ خمیرگل سنگی با تکنیک زرین فام قهوه ای ، بر بدنه بیرونی ظرف نقوشی شبیه به خط و نقطه داخل پرانتز کشیده شده است، لبه ظرف با رنگ قهوه ای پوشیده شده بدنه با دو ردیف کتیبه به قلم شکسته تعلیق پوشیده شده یکی با رنگ قهوه ای بر زمینه کرم ودیگری با بصورت خراش بر زمینه قهوه ای اجرا شده که خوانا نیست . در مرکز ظرف تصویر سه زن با صورتی گرد ،چشمان بادامی ، ابروهای متصل به بینی وبا هاله ای دور سر نقاشی شده اند . در قسمت خارجی کف ، تصویر یک شمشیر دولبه ( ذوالفقار) به رنگ قهوه ای نقاشی شده است که احتمالا در دوره های جدید تر اضافه شده است . این ظرف در مخزن موزه بوعلی سینا همدان( شماره اموال : 3290) نگهداری می شود ، محل کشف آن نهاوند ، تاریخ کشف : 1374هـ .ش ، تاریخ پیشنهادی موزه:قرن ششم هجری قمری می باشد. ارتفاع ظرف 2/6 سانتی متر و قطردهانه : 4/21 سانتی متر است.
این نمونه با تکنیک زرین فام ساخته شده است، هنر زرینفام بزرگترین سهم را در هنر سفالگری دوره اسلامی داشته است درباره منشا و مبدا اولیه ظروف طلایی بین محققان و دانشمندان اختلاف نظر وجود دارد، ولی پیوسته از سه کشور ایران، مصر و عراق به عنوان خاستگاه اولیه این هنر نام برده میشود (کیانی – کریمی، 1364، 46).
این ظروف از نظر تاریخی به سه دسته تقسیم می شود: ظروف زرین فام اولیه(قرون 3و4 هـ .ق)، ظروف زرین فام میانه(قرون پنجم تا نهم هـ .ق) و ظروف زرین فام متاخر(قرون دهم تا دوازدهم هـ .ق) (کریمی- کیانی، 1364، 48) اوج این سفال ها به دوره میانه یعنی دوره های سلجوقی، خوارزمشاهی، ایلخانی می رسد. از جمله مراکز تولید این ظروف در این دوران کاشان است بسیاری از ویژگی های کاشان در چهار نمونه مطالعاتی موزه بوعلی دیده می شود .
بزرگی کاشان به عنوان مرکز ساخت سفالینه و کاشی طبق روایت ها در سراسر ایران تایید شده، تا جایی که شهر مرکزی سفالینه کشور بوده است. سفال زرینفام کاشان خوب پخته و دارای ضخامت و استحکام کافی و از نظر دقت در جزییات مرغوبتر از ری است، زیرا هنرمندانش به اندازه، تناسب و ریزهکاریهای نقوش توجه بیشتری داشتند (توحیدی، 1379: 275). رنگ های لعاب نیز روشنتر و براقتر از ظروف ری و قهوهای تیره روشن و قرمز بیشتر بکار برده میشد. یک تغییر اساسی در گرایش سطح تزیینات در این سبک بوجود آمد و آن کنتراست بین قسمت های تیره و روشن است که هر دو به روشنی قابل تعریف و از یکدیگر جدا میشوند(Grube, 1976: 210).
در سبک کاشان، تصویر از پیش آماده، روی زمینهای با لعاب زرینفامی ترسیم میشود که نه تنها بوسیله تزیینات طوماری شکل، برجسته نشان داده میشود، بلکه ردیفی از ویرگولها و اشکال حلزونی در سرتاسر لعاب کشیده میشود تا ترکیب روشنتری را ارائه دهد.طرحهای کاشان شامل نقوش انسانی، حیوانی و پرنده، گیاهی، هندسی، کتیبه و نقوش پرکننده است که اغلب در ترکیب با یکدیگر و در کمال ظرافت و زیبایی نسبت به بقیه مراکز، بکار میرفتند. بطور کلی بیرون ظرف با شاخ و برگ درختان در دوایر متعدد و یا طرحهای قلبی شکل در حلقههای طوماری مارپیچ دوتایی تزیین(Fehervari, 1973: 87) و داخل ظروف عموماً با نقش استخر پر ماهی ، درخت سرو، و آسمان مسبک نشان داده شده و تصاویر در اندازههای نسبتاً بزرگ با جزییات دقیق در زمینه ظرف نقش شده و شامل طومارهای نیم پالمت هستند. زمینه ظرف به طور خود به خودی با یک سری از نقوش که در داخل باندهای مربع شکل هستند، پر میشود. در ظروف زرینفام کاشان، جای خالی دور تصاویر را معمولاً با نقش گل و برگ، پرنده و حیوانات پر میکردند (ویلسن، 1317: 145). در سبک کاشان غالب ویژگیهای سبک ری حفظ شده و بیشتر نقوش داستانی و نگارهای هستند. در این سبک به جای تمرکز روی یک پیکره تک یا مانند دومین سبک ری، در غالب موارد تمام سطح داخلی با مجموعه پیکره ها پوشیده میشود(پوپ، 1387: 1823). نقشمایههای گیاهی به طور دقیق با نمایی حقیقی و ظریفتر بکار رفته و اغلب برگ پهن رگه دار با ردیف کوژ نقطه ها(پرچم گل) است. گل برگهای نقطه چین گل پنجپر، گاهی در مجموعه آویزهایی منشعب از یک طومار گیاهی تنظیم میشوند که در خور آن است و از ویژگیهای این مکتب میباشد. همچنین اسلیمی شاخ و برگ گستردهای غالباً با ترکیببندی گلبرگهای نقطه چین کوچک بسیار مورد پسند بود(پوپ، 1387: 1825). شکل نخل در زمینه اصلی شکلی که نشان ویژه سبک کاشان است، قرار دارد و نقش نیم نخلها و پرندگان بر زمینه اصلی یکی از شاخصترین ویژگیهای سبک جدیدتر کاشان است. نیم نخل ها که تقریباً نیم دایره هستند، بوسیله ردیفی از نقطهها و چند خط شکسته جدا شده اند(واتسون،1382: 117) اغلب طرح های گیاهی به گونهای بود که گویا درختان، گیاهان و حوضها مربوط به منظره یک باغ یا حیاط است(واتسون،1382: 117).
تقسیم سطح داخلی ظروف به 4، 6 یا 8 قسمت که با خطوط پهن انجام گرفته و داخل خطوط اغلب نوشته فارسی و حد فاصل آن با گل های اسلیمی و طوماری شکل پر شده است که این هم در نقاشی زیر و هم رو لعاب دیده میشود(کیانی _ کریمی،1364: 43). پس زمینه تمام سفالینه های منقوش کاشان، در دوره های اولیه با شبکه ای از نقطه های ظریف، طوماری ها، مارپیچ هایی که زیبا و متعادل کشیده، پر شده که در نوع ری دیده نشده و این پس زمینه قبل از سده های ششم و هفتم هـ.ق توسط تذهیب کاران تکامل یافته بود(پوپ، 1387: 1826)
کتیبهها سهم بیشتری را به خود اختصاص میدهند. خط نسخ در میان ردیف های زرین فام گاهی به صورت خراشیده و هم بر روی لعاب سفید به صورت منقوش دیده میشود. بسیاری از ظروف دارای نوشته های شکسته تعلیق است که در لبه ظروف و گاهی هم در وسط آن به چشم میخورد و نوشته ها عموماً ضرب المثلها و اشعار فارسی و گاه عربی است. روی اکثر آثار سبک کاشان، اشعاری معمولاً از رباعیات ایرانی دیده میشود(کیانی _کریمی،1364: 122).
تصویر سه زن با صورت گرد، دهان کوچک ، چشمان بادامی و با هاله دور سر، نقوشی است که در این ظرف تصویر شده است . هاله ی دور سر در اغلب نقوش این دوره دیده می شود.
هاله ی نور یا دایره ی بیضا ، نشانه نوری است که به دور سر موجودات خورشیدی حلقه می زند ، یعنی دور سر کسانی که شایسته ی نور الهی هستند . این نور ، به دور سر چون اکلیل طلا و به دور بدن چون هاله زرین نمود می یابد و در تمامیت وجود نشانه ی شکوه و جلال الوهی است اکلیل طلا دلالت بر نوری می کند که از هاله ساطع می شود ، این نور ماهیتی ماوراء الطبیعه دارد و به دور سر یا جسم انسان حلقه می زند و دریافت کننده ی نور الهی است و به دور انسان قدسی پرتو می افکند این نور نه فقط شامل قدیسان می شود ، بلکه شاهان و امپراطوران و حیوانات را هم در بر می گیرد(شوالیه ، 1387 ،21) هاله زرینی که دور سر کشیده می شود ، نشانه ی نور معنوی است . این نور پیش فرضی است از جسمی عروج کرده ، و بدین ترتیب تغییر هیئت جسمی قدسی را نشان می دهد فردی که با هاله زرین کشیده می شود ، بخش روحانی و آسمانی اش اولویت دارد او کسی است که به کمال رسیده و به خداوند وصل شده است( همان ، 24). در شمایل نگاری ایرانی " فره ایزدی " با توجه به انسان شناسی زرتشتی اهمیت خاص پیدا می کند ، این فره شمایل های فرمانروایان و مغان ایران را چون هاله در بر می گیرد (مدد پور ، 1374 ، 21).رنگ این هاله ها طلایی ، آبی ، سفید و یا رنگین کمانی است(کوپر،1379 ،378) در نقوش سلجوقی نیز اطراف سر افراد این هاله دیده می شود که تا حدی متاثر از نقاشی های بودایی و در این دوره از ویژگی های نقوش کاشان است ( روح فر، 1389 ، 133 ) و در این شیوه ، هنرمند بر ایجاد آرامشی فوق العاده تاکید می ورزد ( آلن ، 1383، 32) .
نقش دیگری که در ظرف دیده می شود " مار " است . مار مانند انسان ، اما در جهت عکس او ، از تمامی انواع جانوران متمایز است اگر انسان در انتهای مسیر تحول و تکامل طولانی ژنتیکی قرار دارد ، این مخلوق خونسرد باید لزوما در آغاز همین تحول و تکامل قرار گیرد . در این مفهوم ، انسان و مار متضاد ، مکمل و رقیب یکدیگر هستند و در همین مفهوم ماری در اندرون انسان وجود دارد و بخصوص در بخش خاصی از انسان که عقل و فهم او کمترین قدرت را دارد( شوالیه ، 1387 ج 5 ، 58 ) شوالیه به نقل از الیاده و کراپ می نوسید که در برخی سنت ها مار را ارباب زنان می دانند زیرا مار مظهر باروری است(همان ، 84) . این دو نقش در ظروف زرین فام دوره سلجوقی دیده می شود که بر قدسی بودن فرد تاکید دارد.
با توجه به مطالب ارائه شده و با نگاه کلی به ظرف می توانیم توجهی را که هنرمندبه تمام موضوعاتی که آن را آرایش داده، ببینیم که چگونه با دقت به جزییات پرداخته است .
در سبک کاشان پیکره های انسانی در رنگهایی چون قهوهای تیره و روشن ساخته میشده است که اغلب در برابر یک منظره، چه به صورت خلاصه شده و چه به گونه نمادین و رمزی قرار گرفتهاند و منظره هم مرکب از درخت و نقشمایههای منقوش ثانویه بود.گاهی در روی سفالینهها یک پیکره و یا چند پیکره میآمد که به صورت نشسته و در حال صحبت با یکدیگر بودند(کاتلی –هامبی، 1376، 33 ). نقش سه زن نشسته در مرکز نیز یاد آور نقش زنان در سبک کاشان است که در آن ، صورت ها گرد و فربه ای با چشمانی بادامی و کشیده میکشیدند و گاهی اوقات بسیار بی تناسب و حاکی از دید خاص محلی از زیبایی زن است. هیچ یک از گونههای کاشان قابل قیاس با سرو، خوشایندترین تشبیه غالب شاعران ایرانی، نبود(پوپ، 1387، 1869).
در آثار کاشان اغلب طرح های گیاهی به گونهای بود که گویا درختان، گیاهان و حوضها مربوط به منظره یک باغ یا حیاط است(واتسون،1382، 117).همچنین به کشیدن دریاچه پر از ماهی توجه می نمودند(محمدحسن، 1320، 211).
پس زمینه تمام سفالینه های منقوش کاشان، در دوره های اولیه با شبکه ای از نقطه های ظریف، طوماری ها، مارپیچ هایی که زیبا و متعادل کشیده، پر شده است(پوپ، 1387، 1826).کتیبهها نیز در این سبک سهم بیشتری را به خود اختصاص میدهند. بسیاری از ظروف دارای نوشته های شکسته تعلیق است که در لبه ظروف و گاهی هم در وسط آن به چشم میخورد و نوشته ها عموماً ضرب المثلها و اشعار فارسی و گاه عربی است. روی اکثر آثار اشعاری از رباعیات ایرانی است(کیانی _کریمی،1364، 122). نقش برگ هایی که بر روی لباس زنان و بین نقش دوتا از زن ها آمده را پوپ مربوط به کاشان و از نقوش سده های ششم تا هفتم هـ.ق میداند(پوپ،1387، 3138).
در مقایسه با نمونه های مشابه، ظرف از همه نظر مشابه نمونه موزه آبگینه وسفالینه مربوط به کاشان در قرن هفتم هـ.ق است. همچنین با نمونه های مجموعه کلکیان ، موزه ملی کویت و مجموعه خلیلی که مربوط به کاشان در اوایل قرن هفتم است از نظر نقش(زنان، حوض ماهی و کتیبه دور لبه) و ترکیب بندی مشابه است. رنگ در این ظرف قهوه ای تیره بر زمینه سفید است در نمونه های کاشان رنگها اغلب درخشنده و شامل زرد، طلایی _زرد، زرد مایل به قهوهای و زرد مایل به سبزاست و گروبه نیز اعتقاد دارد که رنگ های لعاب نیز روشنتر و براقتر و قهوهای تیره روشن و قرمز بیشتر بکار برده میشد. یک تغییر اساسی در گرایش سطح تزیینات در این سبک بوجود آمد و آن کنتراست بین قسمت های تیره و روشن است که مشابه نمونه های موزه آبگینه و سفالینه ،مجموعه کلکیان، موزه ملی کویت ، مجموعه نخست وزیری و گالری فریر و ساکلر است. بیرون ظرف نقشی شبیه نقطه و خط بین دو پرانتز است که میسون آن را خط- پرانتز و پوپ این نقش را به همراه تزیین باریکه یا نوار نسبتاً زاویه دار درهم بافته به گونه تزیین زیر و روی ماهرانه در تمام ظروف زرین فام کاشان وجود داردکه این نقش در نمونه های گالری فریر و ساکلر ، مجموعه خلیلی، موزه ملی کویت ، موزه رضا عباسی و موزه بروکلین جز نمونه مجموعه خلیلی که مربوط به جرجان است ، همگی متعلق به کاشان هستند، دیده می شود.نقش شمشیر کف بیرونی ظرف که ذوالفقار است، نقش خاص مرکزی نمی باشد و به نظر می رسد که بعد ها اضافه شده است .
ردیف
|
تکنیک
|
انتساب(محل احتمالی ساخت)
|
تاریخ
|
منبع(موزه / کتاب)
|
شماره (موزه / کتاب)
|
وجه تشابه
|
تصویر
|
1
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن هفتم هـ.ق
|
موزه آبگینه و سفال
|
122
|
نقش داخل و ترکیب بندی
|
|
2
|
زرین فام
|
کاشان
|
اوایل قرن هفتم هـ.ق
|
مجموعه خلیلیان
|
708
|
نقش داخل و ترکیب بندی
|
|
3
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن ششم و هفتم هـ.ق
|
موزه ملی کویت
|
68
|
نقش داخل و ترکیب بندی
|
|
4
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن ششم و هفتم هـ.ق
|
موزه ملی کویت
|
161
|
نقش و ترکیب بندی
|
|
5
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن
هفتم هـ.ق
|
کیانی، 1357
|
10
|
نقش و ترکیب بندی
|
|
6
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن
هفتم هـ.ق
|
مورگان، 1384
|
268
|
نقش و ترکیب بندی
|
|
7
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن
هفتم هـ.ق
|
Freer and Sackler Gallery
|
S1987.958
|
نقش بیرون (زنجیره ای پایین)
|
|
8
|
زرین فام
|
کاشان
|
اوایل قرن هفتم هـ.ق
|
مورگان، 1384
|
278
|
نقش بیرون (زنجیره ای پایین)
|
|
9
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن ششم هـ.ق
|
موزه ملی کویت
|
Cat.o.18
|
نقش بیرون (زنجیره ای پایین)
|
|
شکل ظرف که به نظر بشقاب می آید را مورگان به نام " قاب " می خواند(مورگان، 1384، 143).همچنین مشابه ظروفی است که میسون مربوط به کاشان می داند .با توجه به اینکه این ظرف همه ویژگی های متعلق به قرن هفتم هجری قمری را دارا است بنابراین ، آن را به کاشان و سده هفتم هـ.ق نسبت می دهیم.