مطالعۀ روند کشاورزی با داده های گیاه باستان شناسی

شنبه 21 مهر 1403





مطالعۀ روند کشاورزی با داده های گیاه باستان شناسی



 

 

 


 


تارنمای فرهنگی مهرگان گروه باستان شناسی سیاوُش آریا*

 

گیاه باستان شناسی (archaeobotany) یکی از دانش های (علوم) میان رشته ای باستان شناسی و رشته ای تخصصی از باستان شناسی محیطی است که به بررسی مانده های (بقایای) گیاهی به دست آمده از محوطه های باستانی می پردازد. به گونه ای که باب است انگیزۀ مطالعات گیاه باستان شناسی پیداکردن گیاهان و دانه ها و جوانه های یافت شده در میدان های باستان شناسی است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، گیاه باستان شناسی نُخست در باختر (غرب) در سدۀ 19 میلادی پس از به دست آمدن مانده های گیاهان خشک شده در نیایشگاه های مصر آغاز شد. از آغاز بررسی های گیاه باستان شناسی نو در دهۀ 60 م، مانده های گیاهی به دست آمده از کاوُش ها داده های مهمی دربارۀ روش (نحوه) گذران روزی (امرارمعاش) و پیوند مردم با گیاهان در دسترس همگان جای داده است. همکاری گیاه شناسان، گیاه باستان شناسان و باستان شناسان دیرینگی سد ساله دارد. یک گیاه باستان شناس به مطالعه بر روی دانه هایی که از درون نمونه خاک های به دست آمده از محوطه های باستان شناسی است، پژوهش (تحقیق) می کند. وی با بهره گیری از خاستگاه نمونه دانه ها، راهنمای شناسایی و دانشی که در دانشگاه به دست آورده دانه ها را شناسایی کرده، سپس دانسته ها (اطلاعات) را در بانک داده ها وارد کرده و با بهره گیری از داده های باستان شناسی و زیست بوم شناسی موجود، آن ها را مورد مطالعه قرار می دهد. دانه ها می توانند آگاهی هایی دربارۀ رژیم خوراکی (غذایی) ، شرایط محیطی، خرید و فروش و برخی دیگر از صنعت های آن زمان در دسترس ما جای دهند. درگزارش زیر یک بانوی گیاه باستان شناس، دستاوردهای (نتایج) مطالعات رَوند کشاورزی بر بُنیاد شواهد گیاه باستان شناسی در روزگار پیش از تاریخ استان پارس (فارس) را بررسی کرده و به عنوان پایان نامۀ ارشد خود نیز به تازگی از آن دفاع کرده است.

شراره قاسمی در همین زمینه به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « گیاهان بزرگ ترین میراث از روزگار پیش از تاریخ تا کنون برای مردم بوده و هستند. شواهد گیاه باستان شناسی نشان دهندۀ این است که کشاورزی در روزگار آغازین «هولوسن» یعنی نزدیک 10 هزار سال پیش پدید آمده است. در درازای زمان، دگرگونی از شیوۀ گردآوری خوراک به سوی تولید خوراک، نیازمند و بایستۀ (مستلزم) اهلی کردن و پرورش گیاهان بوده است. این فرآیند با دگرگونی مورفولوژیکی آن ها همراه است. تکنولوژی بکارگیری از بهره وری گیاهان و اقتصاد بنیاد یافته از کشاورزی، در برگیرندۀ یک سری از فن آوری ها مانند گزینش گونه، مدیریت کِشت، دگرگونی ژنتیکی همراه با گزینش آگاهانه و یا ناآگاهانه، و آفرینش (ابداع) شیوه های نو همچون گَرده افشانی، تربیت و هَرَس هر فرآورده است که بشر به ارمغان آورده است».

این دانش آموختۀ ارشد کشاورزی از دانشگاه کروینوس بوداپست که مطالعات گیاه باستان شناسی استان پارس را نیز با دستیابی به پایان نامۀ کارشناسی ارشد دوم خود در رشته باستان شناسی از دانشگاه مَرودشت به تازگی به فرجام رسانیده، دربارۀ این نمونه مطالعات ویژه افزود : « مطالعات گیاه باستان شناسی با آرمان بازسازی پوشش گیاهی و شناخت و درک شیوۀ اقتصاد زیستی مردمان گذشته، می تواند به فروشکافی های (تجزیه و تحلیل های) درست و استوارتری در راستای مدیریت بهتر مجموعه گونه های گیاهی و دیدگاه های وابسته (نظریه های مربوط) به ریشه های داد و ستد کردن (تعامل) انسان، جانوران و گیاهان بپردازد. دانش گیاه باستان شناسی و کاربردهای آن امروزه از بایسته های کاوش های باستان شناسی به شمار می آید. مانده های گیاهی به دست آمده از بافت های باستانی مانند زغال، چوب ، دانه، میوه، گَرده و «فیتولیت» می تواند آگاهی های فراگیر (جامع) و سودمندی را دربارۀ منابع طبیعی و زیست بومی منطقه در دسترس همگان جای دهد».

قاسمی در دنبالۀ سخنانش به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « پایان نامۀ من با آرمان بررسی رَوند کشاورزی در میدان های (محوطه های) باستانی منطقه پارس از روزگار نوسنگی تا روزگار بُرنز با پشتگرمی (تکیه) بر داده های گیاهی تُل سبز مَرودشت گفتمان (بحث) می کند. در روزگار نوسنگی انسان اقدام به اهلی کردن و پرورش گیاهان کرد و این فرایند به آرامی انگیزۀ پیدایش کشاورزی شد. در روزگار بُرنز نیز کشاورزی به معنای گسترده تری رشد و پیشرفت یافت. بنابراین رَوند تکاملی گیاهان کِشت شده به وسیلۀ انسان های پیش از تاریخ، برای باستان شناسان، گیاه باستان شناسان و کارشناسان کشاورزی دارای ارزش بسیاری است. همچنین شواهد گیاه باستان شناسی روزگار بُرنز منطقۀ پارس حکایت از بودن درختان جنگلی مانند اَرَس، اَفرا، بید ، بلوط، چنار، ناژ (صنوبر) و زبان گنجشک در بوم های (مناطق) سردسیر استان دارد. ویژگی بُنیادین این روزگار، اهلی شدن درختان میوه همانند انگور، پسته و بادام در بوم های میانه (معتدل) و نیمه گرمسیر است. کاشت گیاهان اهلی به ویژه گندم و جو و همچنین بودن داس های سنگی و خمره های نگهداری خواربار (آذوقه)، حکایت از پیوستگی (استمرار) کشاورزی از روزگار نوسنگی تا روزگار بُرنز دارد».

این گیاه باستان شناس افزود : « در این پژوهش 9 میدان باستانی بررسی شده است. از روزگار نو سنگی بدون سفال، تپۀ  رحمت آباد است که دیرینگی آن به هزارۀ هفتم پیش از زایش عیسا (ق.م) می رسد. تَل موشکی، باکون، جَری، بَشی، تُل سبز که کارهای آن را برای نخستین بار انجام دادیم، تپۀ مِهر علی، تَل شَنگولی یا سیاه خان و تَل مَلیان که واپسین آن، گاه نگاری اش به 2200 پیش از زایش عیسا (ق.م) می رسد. در تُل سبز مانده های گیاهی به دست آمده از فصل یکم کاوش با همکاری بانو دکتر شیرانی، نِهشته های (رسوبات) باستانی برداشته شد. برای کارهای (عملیات) شناورسازی، جداسازی مانده های گیاهی از خاک یا همان سَرَند آبی دستگاه تازه ای بر بُنیاد مدل «آنکارایی» طراحی کردیم که در واقع یک بُشکه 220 لیتری است با 3 نمونه اَلَک. اَلک 2 میلی متر، اَلک یک میلی متر و نیم میلی متری که یک شیر درونشُد و برونشُد (ورودی و خروجی) نیز دارد. پس از شناورسازی نمونه ها را به دور از آفتاب، برای چند ساعت خشک می کنیم و سپس در قوطی فیلم جای می دهیم. همچنین آزمایشگاه گیاه باستان شناسی برای نخستین بار درکشور در گنج خانۀ (موزه) جنوب خاوری (شرقی) ایران منطقۀ زاهدان با سرپرستی دکتر زهره شیرازی آغاز به کار کرده است.کار آن نیز نخست با جداسازی اصلی نمونه ها با میکروسکوب دو چشمی 50 برابر بر روی آن ها آنالیز دانه شناسی انجام می شود و سپس با تشریح دانه ها و نمونه های امروزی گیاهان سازگاری (مطابقت) داده می شود. همچنین مطالعات گیاه باستان شناسی پارسه (تخت جمشید) را نیز در دست بررسی دارند».

قاسمی در بخش دیگری از سخنانش به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « مطالعات گیاه باستان شناسی تُل سبز نشان از بودن گیاهان زراعی وگیاهان چَرامی (علوفه ای) دارد و سازگار با مطالعات جانور باستان شناسی تل سبز نیز بوده است. از سویی دیگر، بررسی گونه های گیاهی از روزگار نوسنگی در هنگامۀ نوسنگی بدون سفال آغاز می شود که وابسته به تپۀ رحمت آباد است. قدیمی ترین گیاهی که پیدا شده نیز، جو اهلی است. زیرا در پارس جو وحشی تا کنون به دست نیامده است. در این روزگار گیاهان بیشتر خودرو و گونه های چَرامین (علفی) بوده است. در روزگار نو سنگی با سفال نیز وضعیت گیاهان به همین رَوند بوده است. همچنین گندم نیز در این جا شناسایی (معرفی) شده و بهره گیری بیشتری از آن انجام گرفته است. در روزگار مس سنگی برای نخستین بارگندم نان را داریم».

وی در دنبالۀ سخنانش افزود : « همچنین در روزگار بُرنز اهلی شدن میوه ها همانند پسته و بادام و گیاهان دارویی را داریم. از سویی دیگر، هر چه از این روزگار به سوی جلو می رویم شناخت انسان ها نسبت به گیاهان بیشتر شده و آنان را اهلی می کنند. و همۀ این داشته ها به ما نشان می دهد که وارون (برخلاف) برخی دیدگاه های گذشته، پیوستگی کشاورزی در سرزمین پارس از روزگار نوسنگی تا روزگار برُنز دنباله داشته است».

قاسمی در پایان سخنانش به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « منطقۀ پارس (فارس) از دیر باز پذیرندۀ (مستعد) کشت گیاهان باغی به ویژه پسته بوده و هست و لزوم بازنگری به توانایی های (پتانسیل) کشاورزی در پارس با توجه به هنگامۀ  خشک سالی های تازه در ایران باید در راستای کار جای گیرد. همچنین با توجه به ارزش و اهمیت ویژه پارس درکشاورزی، بررسی های گیاه باستان شناسی بیشتری در این منطقه نیاز است».

نیاز به یادآوری است که استاد راهنمای این پایان نامه، دکتر شیرانی و استاد مشاورۀ آن، دکتر شیرازی بوده است.

 

 

روز دفاع از ارشد باستان شناسی

 


 

شراره قاسمی که داده های گیاهی را درباستان شناسی  تل سبز بررسی می کند

 

 

 

 

*پژوهشگرتاریخ و فرهنگ ایران راهنمای گردشگری کُنشگرمیراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم دبیرانجمن مهرگان



1394/06/01
بازدید : 4169


دیدگاه ها

سعید ناصروفایی

سرکار خانم قاسمی با سلام از مطالب درج شده استفاده نمودم. اینجانب دانشجوی دکترای زراعت، نیز در حال تحقیق پیرامون پیدایش کشاورزی در جهان از دیدگاه علم و ادیان هستم. ممنون می شدم اگر از مطالب پایان نامه خود یا مقالات خود در این باره را در دسترس اینجانب قرار می دادید تا بعنوان منبع بتوانم به آن استناد کنم. با تشکر ناصروفایی.

رضا

با سپاس از خانم دکتر .میخواست عرص کنم که بنده معدن دار هستم ودر معدن به تعدادی بذر ظاهرا فسیل شده پیدا کردم .چنانچه علاقه به دیون این بذر دارید با بنده تماس بگیرید .۰۹۱۲۸۱۲۰۳۹۷. قویمی

دیدگاه خود را بنویسید