تارنمای فرهنگی مهرگان –گروه میراث فرهنگی-سیاوُش آریا*

ساخت اِستخر در حریم ممنوعه و درجه یک میراث جهانی پارسه،نقش رستم و شهر باستانی اِستخر بر پایۀ قانون و ضابطه های میراث فرهنگی تخلف است و نگارنده در گزارشی به آن پرداخته بود. اما پایگاه جهانی پارسه در گزارشی شگفت اَنگیز آن را رد کرده،که سَفسطه ای بیش نیست.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،میراث جهانی پارسه یا همان تخت جمشید روزگار اَندوه باری را پشت سر می گذارد و در چندین ماه گذشته،دست درازی ها(تعرضات)به عَرصه و به ویژه حریم های سه گانۀ آن بیداد می کند. برخی از این دست درازی ها در حریم ها بدون داشتن پروانه(مجوز)از پایگاه جهانی پارسه و ادارۀ کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی استان است و بیشتر از سوی افراد شخصی که زمین داران و کشاورزان و باغ داران منطقه هستند،روی می دهد که تکلیف آن ها روشن است و باید با آن ها برخورد شود و دست درازی ها و ساخت و سازها برچیده شود. اما برخی از دست درازی ها شوربختانه با چراغ سبز پایگاه جهانی پارسه(تخت جمشید)روی می دهد. به سخنی دیگر،خود پایگاه جهانی پارسه با زیر پا گذاشتن قانون و ضابطه های میراث فرهنگی پروانۀ دست درازی به حریم ها را صادر کرده است و به گفته ای" پایگاه جهانی پارسه،خودزنی می کند".

اما نگارنده در گزارشی به تاریخ چهارشنبه 14 آذرماه 1403 خورشیدی با نام " ساخت دو اِستخر در حریم ممنوعۀ میراث جهانی تخت جمشید!" که با پروانۀ(مجوز)کارشناس پایگاه جهانی پارسه انجام گرفته و بر پایۀ قانون و ضابطه های میراث فرهنگی که آشکارا هرگونه ساخت و ساز،پِی کَنی،درختکاری و غیره را ممنوع اعلام کرده است به اَبعاد گوناگون آن و تخلف رخ داده پرداخته و به آگاهی همۀ مسولان میراث فرهنگی استان،معاونت میراث فرهنگی کشور،امور پایگاه های جهانی و ملی و دیگر مسولان کشوری حوزۀ میراث فرهنگی رسانده و خواستار پیگیری و برچیدن دو اِستخر ساخته شده از سوی آن مسولان شده بود. اما در کمال ناباوری و شگفتی،کارشناس پایگاه جهانی پارسه به جای رفع تخلف،پاسخی سراسر سَفسطه آمیز برای گمراهی اَفکارهمگانی(عمومی)و فریب رسانه ها و با برداشت شخصی و نادرست از بندهای ضابطه های حریم حفاظتی میراث جهانی پارسه،یادداشت هایی غیرعلمی و ناروا و در تضاد با قانون و ضابطه های میراث فرهنگی را در برخی از رسانه ها منتشر کرده است.

از همین روی و تنها و تنها برای روشنگری و آگاهی خوانندگان و شیفتگان میراث فرهنگی و برای ثبت در تاریخ،پاسخی علمی و بر پایۀ ضابطه و قانون های میراث فرهنگی به پایگاه جهانی پارسه خواهیم داد.

 اِستخرها در 19 سال پیش ساخته شده است!؟

کارشناس ارجمند پایگاه جهانی پارسه در جایی با یک رسانه بومی شهرستان مَرودَشت در شبکۀ اجتماعی«اینستاگرام»در گفت و گوی خود ساخت دو اِستخر نام برده را به 19 سال پیش مربوط دانسته است و آن را سراسر دروغ به شمار آورده است!(اینستاگرام پایگاه خبری-تحلیلی اخبار مَرودشت).

این کارشناس گرامی پایگاه جهانی پارسه در جای دیگری در گفت و گو با یک رسانه،نخست ساخت اِستخر را در محدودۀ مجموعۀ پارسه(تخت جمشید)ندانسته و در دنبالۀ سخنان خود آن را مربوط به 9 سال پیش دانسته است!؟ همچنین موارد علمی نام برده شده در گزارش نگارنده مبنی بر وجود آثار و شواهد سفال در زمین های کشاورزی را رد کرده و آن را غیرعلمی و نامستند به شمار آورده است(خبرگزاری مهر،بخش استان ها،25 آذرماه 1403 خورشیدی،کد خبر6316938 ).

کارشناس پایگاه جهانی پارسه در گفت و گوی دیگری با یک رسانه،نام استخر را به آبگیرهای خاکی تغییر داده و آن ها را مربوط به بیش از دو دهه پیش دانسته است! همچنین با توهین به نگارنده،موضوع گزارش تخلف های انجام گرفته را موضوعی شخصی و فردی و با هدف تخریب دستگاه خاص یا مجموعۀ مدیریتی یا از سر ناآگاهی و بدون پژوهش که موجب انحراف اَفکارهمگانی شده،به شمار آورده است. از سویی،با تفسیر نادرست و غیرعلمی از بند 6 ضابطه های میراث جهانی پارسه،ساخت سازه های آبی و اِستخرها را بلامانع و در چارچوب قانون دانسته است!(خبرگزاری کار ایران،ایلنا، 26 آذرماه 1403 خورشیدی،کد خبر 1568793).

به هر روی،گفت و گوهای متفاوت و گاه متناقض فراوانی از سوی کارشناس ارجمند پایگاه جهانی پارسه با رسانه ها در همین زمینه انجام شده که تنها به همین چند مورد بَسنده شده است.

ساخت استخر در 19 سال پیش،نیازی نبوده است

اما بر پایۀ سخنان کارشناس گرامی پایگاه جهانی پارسه یا همان تخت جمشید،ساخت اِستخر یا آبگیرهای خاکی یا هر نام دیگری که باشد در 19 سال پیش چه نیازی برای کشاورزان و زمین داران بوده است؟ در دو دهه پیش،موضوع خشکسالی به این رَوند کنونی نبوده است که کشاورزان و زمین داران گرامی و زحمت کش بخواهند از چُنین تاسیساتی بهره ببرند و این سخنان گزافه و سَفسطه آمیز تنها برای فریب رسانه ها و منحرف کردن اَفکارهمگانی بوده و همۀ کسانی که اَندک آشنایی با شهرستان مَرودشت و موضوع میراث فرهنگی و حریم های پایگاه جهانی پارسه و کشاورزی منطقه داشته باشند،می دانند که از پایه و اساس این سخنان نادرست و ناروا است. همچنین و مهم تر از همه،دو اِستخر یاد شده در نقشه های ماهواره ای تیرماه سال 1402 خورشیدی وجود ندارند و نشان می دهد که در یک سال گذشته،این دو اِستخر برپا شده است. آن استخرهای اَندکی هم که در کمتر از یک دهه پیش و با تخلف از ضابطه و قانون های میراث فرهنگی چه با پروانه و چه بدون پروانه از پایگاه جهانی پارسه ساخته شده اَند نیز،باید همگی برچیده و جمع آوری شوند. زیرا این کار با روح و قانون میراث فرهنگی در تضاد است.

کارشناسان میراث فرهنگی:ساخت اِستخر تخلف است و باید برچیده شود

کارشناسان میراث فرهنگی بسیاری پس از گزارش پدیداری اِستخرها در حریم ممنوعه و درجه یک میراث جهانی پارسه(تخت جمشید)و نقش رستم که در یکی دو سال گذشته،چه با پروانه(مجوز)و چه بدون پروانۀ پایگاه پارسه ساخته شده اَند و نگارنده در دو گزارش به آن ها پرداخته است،به دست درازی ها و ساخت اِستخرها اعتراض کرده و خواستار برخورد با مسببان آن و برچیدن استخرها شده اند. کارشناسان میراث فرهنگی می گویند،در بند یک ضابطه های میراث فرهنگی به روشنی و شفاف هرگونه ساخت و ساز،پِی کَنی،درختکاری و غیره ممنوع اعلام شده است و در بند 5 ضابطه های حریم درجه یک آمده است،تاسیسات از پیش ساخته شده،دامداری ها و غیره باید در زمان مناسب برچیده شود. حال چگونه می توان در حریم ممنوعه و درجه یک میراث جهانی پارسه و نقش رستم با وجود ضابطه های روشن و شفاف،پروانۀ ساخت استخر داد؟ این کار در تضاد با قانون های میراث فرهنگی است و همگی ملزم به رعایت آن هستند.

پیشتر نیز علی رضا جعفری زند،باستان شناس و کارشناس رسمی دادگستری در رشته آثار و بناهای تاریخی از ممنوعیت ساخت اِستخر به هر بهانه ای به تارنمای فرهنگی مهرگان خبر داده و آن را تخلف به شمار آورده بود.

بند نخست حریم حفاظتی مصوب پارسه،نقش رستم و شهر باستانی استخر:ممنوعیت هرگونه ساخت و ساز

اما برای اِطمینان از کم و کیف و بایدها و نبایدهای حریم محوطۀ میراث جهانی پارسه(تخت جمشید)به سراغ مشاور و تهیه کنندۀ ضابطه ها و نقشۀ حریم های پارسه،نقش رستم و شهر اِستخر در سال 1390 خورشیدی که تا به امروز نیز ملاک عمل وزارت میراث فرهنگی است،رفته و از وی در این زمینه پرسش کردیم.

اَفشین یزدانی باستان شناس و مشاور بازنگری عَرصه و حریم محوطۀ میراث جهانی پاسارگاد،نقش رستم و شهر باستانی اِستخر و میراث جهانی پارسه در سال 1390 خورشیدی دربارۀ ساخت اِستخر در حریم ممنوعه و درجه یک نقش رستم و پارسه به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت:«بر پایۀ بند یک ضابطه های مصوب عَرصه و حریم های حفاظتی پارسه(تخت جمشید)،نقش رستم و شهر اِستخر که در تاریخ  22 آبان ماه 1390خورشیدی به تصویب سازمان میراث فرهنگی وقت(وزارت خانه کنونی)رسیده است محدودۀ حریم درجه یک آثار برجسته پارسه،نقش رستم و شهر استخر در حکم عَرصه و سراسر آن  واجد آثار تاریخی زیر سطحی لحاظ شده است. از همین روی،کاشت هرگونه درخت برای پیشگیری از نابودی لایه های فرهنگی،همچنین دیوارکشی،پِی کَنی و کشاورزی و یا تسطیح عمیق زمین های کشاورزی ممنوع اعلام شده است. اَنگیزۀ این استدلال به وجود بقایای شهر پارسه،مجموعۀ گسترده ای از تپه های باستانی،سازه های معماری و محوطه های تاریخی مدفون از دوره های گوناگون فرهنگی از پیش از تاریخی تا دوران اسلامی می شود».

بند 5 حریم حفاظتی مصوب پارسه،نقش رستم و شهر باستانی استخر: جمع آوری هرگونه ساخت و ساز از گذشته

دکتر یزدانی بر پایۀ بند 5 ضابطه های حفاظتی مصوب،به منظور حفاظت از چشم انداز بَصری محدودۀ حریم درجه یک پارسه(تخت جمشید)و نقش رستم به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت:«هرگونه ساخت و ساز تازه ممنوع اعلام شده است و تاکید شده تا همۀ ساختمان ها و تاسیسات موجود در برگیرندۀ مسکونی و دامپروری و غیره که پیش از تصویب ضابطۀ حریم سال 1390 خورشیدی ساخته شده است،باید از محدودۀ حریم درجه یک برچیده شود. اهمیت پاکسازی چشم انداز بصری محدودۀ حریم درجه یک از تمامی ساخت و سازهای انسانی با تأکید و تصریح به«برچیده شدن هرگونه تأسیسات»روشن و آشکار شده است. از همین روی،برپایی هرگونه«تأسیسات»چه استخر آب باشد،چه گل خانه،چه تیر برق،حصار فلزی یا سقف و سوله در تضاد با ضابطۀ مصوب حفاظتی است».

مشاور بازنگری حریم های میراث جهانی پاسارگاد،نقش رستم،شهر استخر و میراث جهانی پارسه در پاسخ به این پرسش که آیا استناد به بند 6 ضابطه های حفاظتی برای صادر کردن مجوز برای ساخت استخر و مخزن های آب قانونی و درست است به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت:«بر پایۀ بند 6 ضابطه های مصوب حریم که به موضوع اتاقک موتورخانه،چاه ها و جوی های انتقال آب که فاقد سازه سطحی هستند،پرداخته است و به هیچ عنوان ساخت استخرهای ذخیرۀ آب که یک سازۀ حجیم برجسته و شاخص درسطح دشت به شمار می آیند حتا به قید مشروط برپایۀ این بند امکان پذیر نبوده و نقض آشکار بند 5 از ضابطه های حفاظتی حریم پارسه(تخت جمشید)است. همچنین یادآوری این نکته ضروری است که بنا به بند شمارۀ 5 ضابطۀ حریم درجه یک پارسه،نقش رستم و شهر استخر،هرگونه تاسیسات موجود که بالطبع استخرها و مخزن های بزرگ ذخیره کنندۀ آب در حجم های یک و دو میلیون لیتر را در برمی گیرد در صورت وجود از پیش،باید پس از تصویب حریم برچیده و جمع آوری می شدند. نه این که،شمار اندک استخرهای بتنی آب بیشتر کوچک تا آن زمان،تنها در فاصله ای چند ساله به بیش از 50 استخر بزرگ و بسیار بزرگ با حجم هایی بیش از یک تا دو میلیون لیتر آب(با متوسط ژرفای 3 متر)افزایش پیدا می کرد. از سویی،ورود هرگونه اَنباشت خاک و مخلوط شن و ماسه جهت پشته سازی برای ساخت استخرهای ژئوممبرن جدا از آن که معدن ها و منابع برداشت آن ها کجا و چگونه گزینش شده است به سبب آلوده سازی حریم درجه یک پارسه به اَنگیزۀ حجم های بالای خاک و رسوبات منتقل شده و انتقال مواد فرهنگی احتمالی بیرون از حریم،کاری نسنجیده و خلاف ضابطه های حفاظتی است».

هرگونه صدور مجوزی که در تضاد با ضابطۀ حفاظتی مصوب حریم هستند از سوی هر نهاد دولتی تخلف از ضابطۀ حفاظتی است

این باستان شناس در بخش دیگری از سخنان خود گفت:«دراین جا اشاره و توجه به یک نکته مهم ضروری است و آن،این که ادارۀ کل میراث فرهنگی و پایگاه میراث جهانی پارسه(تخت جمشید)به عنوان نمایندۀ وزارت خانه در استان پارس همان گونه که از سوی کارشناسان خدمت گزار باستان شناس،یگان زحمت کش حفاظت میراث فرهنگی و بخش حقوقی خود به اجرای دقیق ضابطه های مصوب به وسیلۀ همۀ نهادهای اجرایی دولتی و بهره برداران خصوصی نظارت و پیگیری دایم دارند،خود نیز ملزم به اجرای دقیق ضابطه ها و دقت در عدم صدور مجوزهایی هستند که ممکن است در تضاد با بندها و ضابطه ها و مقررات مصوب باشند».

دکتر یزدانی در دنبالۀ سخنان خود گفت :«در گسترۀ حریم های پارسه و نقش رستم بسیار پیش آمده است که عملیات کَند و کاو منجر به برخورد با لایه های زیرسطحی فرهنگی شده است. برای نمونه عملیات کاوش در محل ساخت سرویس های بهداشتی پارکینگ همگانی پارسه و در عمق شواهد خیره کننده ای از چندین چاه آب 2500 ساله با داده های فرهنگی فراوان درون آن ها در برگیرندۀ آب خوری ها و قمقمه ها و دیگر ظرف ها شد. در موردی دیگر در جریان حفاری برای انتقال لوله سراسری گاز در نزدیکی نقش رستم بخشی از تنوره(مخزن آب)،یک آسیاب آبی باستانی از دل خاک بیرون آمد که در هر دو مورد هیچ نشانۀ سطحی و قابل دیدنی وجود نداشت».

مشاور حریم پارسه(تخت جمشید)دربخش دیگری از سخنان خود گفت:«به سبب حفاظت از دید بصری درون حریم درجه یک،جدا از آن که هرگونه ساخت و ساز تازه پس از سال 1390 خورشیدی و ابلاغ نقشه و ضابطۀ حریم پارسه،نقش رستم و شهر استخر که تا به امروز دارای اعتبار است،ممنوع شده است،افزون بر آن برپایۀ بند 5 مقررات حریم درجه یک،وزارت میراث فرهنگی وظیفه دارد نسبت به پاکسازی و برچیدن هرگونه تاسیسات و ساختمان درون حریم درجه یک که از پیش موجود بوده و یا ساخته شده نیز اقدام عملی و قانونی انجام دهد. این موضوع به روشنی با افزوده شدن هرگونه ساخت و ساز و تاسیسات تازه چه گل خانه،چه خط های انتقال نیرو و برق،استخر و همانند آن در تضاد است».

این باستان شناس که تجربۀ بازنگری،روزآمد و یکپارچه سازی نقشه و ضابطه عرصه و حریم های دژدختر فیروزآباد،کاخ اَردشیربابکان،شهر اَردشیرخوره(گور)فیروزآباد،محوطۀ باستانی ماد آباد مَرودشت،کلاته مستوفی بجنورد،تل نورآباد بزرگ ترین تپۀ پیش از تاریخی پارس در شهر مَمسنی و هم اینک مسولیت بازنگری و تقویت حریم های حفاظتی محوطۀ میراث جهانی پاسارگاد را در کارنامۀ خویش دارد،دربارۀ ساخت استخر در حریم  پارسه و نقش رستم گفت:«با ادامۀ روند کنونی با تکیه کشاورزی به برداشت اندک آب باقیمانده در سفره های زیر زمینی،شوربختانه در آینده ای نزدیک دیگر آبی برای پر کردن همین استخرها که حجمی میان 500 هزار تا یک میلیون لیتر آب را می توانند در خود جای دهند،باقی نخواهد ماند. واقعیت آن است که برپایی پروژه های کلانی چون ساخت سد در بالادست رود پُلوار در دهۀ 80 خورشیدی سبب تشنه ماندن بخشی از دشت مَرودشت از آب جاری و از کار افتادن شبکه باستانی و چند صد کیلومتری آبراهه های سطح دشت و حریم پارسه(تخت جمشید)را فراهم کرد. تکیۀ کشاورزان به برداشت آب های زیر زمینی بدون مدیریت بهینه مصرف آب و کاشت گیاهانی همانند ذرت و برنج در حریم درجه یک سبب افت دبی آب چاه ها شد که خود منجر به ساخت و توسعه اِستخرها به عنوان یک گریزگاه(مَفر)و راهکار موقتی و کوتاه مدت شد. مسیری که اگر تغییری در سمت و سوی آن پدیدار نشود،سرانجام و مقصد آن خشکیده شدن کامل چاه های آب عمیق چند صد متری موجود و مرگ دشت سرسبز و خرم مرودشت و غیر قابل کشت شدن زمین های کشاورزی در آینده ای نزدیک خواهد بود».

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،هم اینک و در همین چند ماه گذشته چندین استخر بدون پروانه و یا با چراغ سبز پایگاه جهانی پارسه در حریم ممنوعه و درجه یک نقش رستم و میراث جهانی پارسه ساخته شده که برابر با قانون و ضابطه های میراث فرهنگی و دیدگاه همۀ کارشناسان و دلسوزان میراث فرهنگی تخلف است و باید هرچه زودتر برچیده شود.

میراث جهانی پارسه در 57 کیلومتری شهر شیراز جای دارد و مهم ترین و اَرزنده ترین میراث جهانی ایرانیان به شمار می آید و در دورۀ داریوش بزرگ هخامنشی و جانشینانش در دامان کوه مهر ساخته شده است.

استخر شماره یک که در حریم ممنوعه تخت جمشید و در یک سال گذشته و با تخلف ساخته شده است

ساخت و سازهای دیگر در پشت استخر شماره دو که همگی تخلف است

نقشه ای دیگر از ساخت استخرهایی که پیش از خورداد ماه سال 1402 در حریم ممنوعه تخت جمشید و نقش رستم ساخته شده و عمق فاجعه را نشان می دهد

نقشه جایگیری استخر شماره دو و دپوی خاک در حریم ممنوعه و درجه یک میراث جهانی تخت جمشید

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد-کُنشگر میراث فرهنگی،گردشگری و زیست بوم- راهنمای گردشگری- دبیر انجمن مهرگان