زخمِ مرمت های غیراصولی در کاروانسرای جهانی برازجان

زخمِ مرمت های غیراصولی در کاروانسرای جهانی برازجان

زخمِ مرمت های غیراصولی در کاروانسرای جهانی برازجان تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا* مرمت های غیراصولی و بهره گیری از مواد و مصالح ناهمخوان در بناها و آثار تاریخی هم چنان دنباله دارد و در تازه ترین آن ها،کاروان سرای جهانی شهرستان برازجانِ بوشهر با سیمان مرمت شده و زخم های ژرفی بر پیکرۀ یادگار جهانی کشور وارد شده است. به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،دژ برازجان یا کاروان سرای مشیر که در 26 شهریورماه سال گذشته در جریان چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر ریاض به همراه 53 کاروان سرای دیگر کشور با نام "کاروان سراهای ایرانی" در فهرست میراث جهانی قرار گرفته است،با مرمت های غیراصولی و با مواد و مصالح ناهمخوان رو به رو شده و زخم های ژرفی بر پیکرۀ بی دفاع آن وارد آمده و چهره و ریخت یادگار جهانی برازجان را خَدشه دار کرده است. بهره گیری از مواد سیمان سیاه که سال های سال است در مرمت بناها و آثار منسوخ شده و مورد بهرۀ مرمت گران در یادمان های تاریخی و فرهنگی نیست،آسیب های برگشت ناپذیری را بر میراث جهانی شهرستان برازجان وارد آورده است. همچنین نامنظم بودن و چینش ناهمخوان سنگ ها در جای دادن آن ها و شلختگی و آشفتگی در کار مرمت،از دیگر دشواری های کاروان سرای جهانی نامدار به«مشیر»است. مرمت گر بناها و آثار: مرمت با سیمان نادرست و منسوخ شده است اما مرمت گر آثار،بناها و اَشیای تاریخی با انتقاد از بهره گیری از ملات سیمان و شیوۀ مرمت های غیراصولی در میراث جهانی شهرستان برازجان به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت :«متداول ترین،رایج ترین و در دسترس ترین ماده ای که در مرمت سنگ ها از جمله در سنگ های پارسه(تخت جمشید)و یا هر اثر همانند دیگر سنگی،از همان سال های نخست آغاز برنامه های مرمتی در کشور از آن بهره برده می شده،ملات ماسه سیمان بوده است. بر پایۀ شواهد و مدارک موجود،این ملات سیمان از سال 1310خورشیدی به مدت کمابیش 70 سال است که به عنوان یک ماده مرمتی در نقش استحکام بخش،پرکننده،چسباننده،ملات،اَندود و غیره مورد استفاده قرار گرفته است. اما به آرامی عوارض ویران گر(مخرب)آن آشکارگردیده و کمابیش هم اینک استفاده از آن در مرمت بناهای تاریخی منسوخ شده است. ولی شوربختانه می بینیم که برخی از پيمان کارانی که مرمت بناها و آثار تاريخی به وسیلۀ وزارت ميراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی به آن ها سپرده می شود برای راحتی و کم هزينه بودن کار خود از ملات سيمان برای مرمت آثار تاريخی استفاده می کنند. اين در حالی است که،بر پایۀ اصول نخستین این عملیات،مواد و مصالح استفاده شده در کار مرمت آثار و بناهای تاريخی،بايد بيشترين هماهنگی و همگونی(تجانس)را با مواد اصلی استفاده شده در بنا داشته باشد. برای نمونه،در سازه ها و بناهای به جای مانده از زمان هخامنشیان و ساسانيان و حتا در دوران اسلامی،ملات غالب ساختمان ها و بناها«ساروج»است و بايد برای مرمت اين گونه آثار و بناها يا از ملات ساروج و يا نزديک ترين مصالح به اين نوع مواد استفاده کرد. ساروج يكی از مصالح قديمی مصرف شده در ايران و برخی از كشورهای كنار دریای پارس(خليج پارس)است. ساروج با نگرش به خاصيت اصلی آن يعنی نفوذپذيری بسيار اندک به عنوان روكش در سازه‌هايی كه در تماس مستقيم با آب بوده‌اند،همانند حوض ها،آب انبارها،گرمابه ها و ... مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین برای بناهای آجری و سنگی قدیمی به ویژه در حواشی دریای پارس همانند برازجان واجب است. اما ملات سيمان ارزان و در دسترس است و به راحتی می توان آن را فراهم کرد.ولی فراهم کردن ملات ساروج اندکی هزينه بر است و تحمل و زمان فراوانی را می طلبد. از همين روی،شوربختانه پيمان کاران ترجيح می دهند به جای آن از سيمان بهره ببرند. از سویی،وزارت ميراث فرهنگی هم در اين باره سخت گيری نمي کند و به اين شیوه آثار و بناهای تاريخی با سيمان مرمت می شوند. به هر روی،استفاده از ملات سيمان در مرمت آثار و بناهای تاريخی کاری غيرعلمی و منسوخ شده است. با اين همه، هم چنان و هنوز در برخی پروژه های مرمتی وابسته به وزارت ميراث فرهنگی از سيمان استفاده می شود. برای نمونه،چهارتاقی خيرآباد که اثری بازمانده از دوران ساسانيان است به وسیلۀ پيمانکار طرف قرارداد با ادارۀ کل ميراث فرهنگی استان کهگيلويه و بويراحمد از مصالحی همانند سيمان استفاده کرده است که نتيجه آن با مصالح و سازۀ اصلی اين اثر هيچ گونه همخواني ندارد». استفاده از سیمان در یادمان های تاریخی ممنوع است سیامک علی زاده،در دنبالۀ سخنان خود گفت :«هرچند که،بهره گیری از سيمان تنها آسيبی نيست که در اين پروژه مرمتی به کاروان سرای جهانی برازجان وارد شده است.زیرا که سنگ چينی های انجام شده در پايه های بنا نيز به شکلی نامتقارن و ناموزون کار گذاشته شده است. به شکلی که هر کدام از دیواره های بنا با ديگری متفاوت است! اين در حالي است که،باید از منظم ترين و دقيق ترين شيوه های مِهرازی(معماری)بهره می جستند. بهره گیری از مصالح ساختمانی نوین در بناهای تاریخی تا هنگام ضرورت،چندان معقول نیست. همچنین باید همیشه به این موضوع دقت کنیم که الحاق در بناهای تاریخی،تا اندازه امکان و تا هنگامی که بناها مقاومت دارند،بهتر است با استفاده از مصالح گذشته انجام شود. باید دانست که،استفاده از سیمان برای بناها و آثار تاریخی بر پایۀ قانون های میراث فرهنگی ممنوع است و درست نیست استفاده از این نوع مصالح نسبت به نوع بنا متفاوت باشد. باید دید آیا مصالح روی آن بنای خاص می‌نشیند یا نه،و آیا سبب مقاومت بنا خواهد شد؟ همچنین مصالح ساختمانی نوین در بعد دیگر،سبب خدشه دار شدن چشم اَنداز یا همان حریم منظری و نمای بناهای تاریخی خواهد شد که هم ثبت ملی و گاه نیز، ثبت جهانی بوده و از اهمیت والایی برخوردار است. ایراد اساسی در بناها و آثار تاریخی که در دوره های گوناگون تحت برنامۀ مرمت قرار گرفته و با بندکشی سیمان انجام می شود،آن است که،با توجه به خاصیت مویینگی مصالح بنایی در انتقال رطوبت به گونۀ صعودی از سطوح مرطوب به سمت بالا و به دنبال یافت راه تبادل حرارتی و رطوبتی مصالح بهترین نقطه فاصله که میان سطوح است با ملات‌‌های چسبنده غیرعایق به هم متصل شوند. این نقطه نخستین سطح ممکنه تلاقی دیوار با فضای باز ایجاد می شود. از سویی،این نقطه ممکن است از نخستین فضای قابل رویت سطح زمین و یا این که پس از سطوحی که عموما الحاقی و مانع دفع رطوبت بوده و یا این که فضایی باشد که به وسیلۀ عوامل مخل و الحاقی در بنا پدید آمده باشد،عاملی خواهد بود که در تجزیه و فرسایش آجر و شالوده بنا تأثیر فراوانی دارد. بیشتر این عامل فرسایش در بناهای بازسازی شده غیرفنی به سبب استفاده بسیار فراوان از ملات و اندود سیمان و پوشش‌های دیگر سلیقه ای و بدون نظارت دقیق کارشناسی و پژوهشی به روشنی مشخص است. این امر در بناهای تاریخی واجد شرایط هم آشکار است. زیرا که در دوره های متوالی احیاء و مرمت‌های اضطراری به اَنگیزۀ عدم وجود کارشناس و استاد کار متخصص و دیدگاه مرمتی منجر به بازسازی غیرفنی بنا شده که پس از طی یک مدت کوتاه بینندۀ ضایعات جدی تری در بنا می شویم که این ضایعات به اَنگیزۀ افزایش صعودی رطوبت منجر به تخریب جداره ها،تزیینات و سطوح با ارزش بنا و شالوده اصلی بنا خواهد شد». پیش از هر کار مرمتی،باید مطالعات آسیب شناسی انجام گیرد این دکترای مرمت بناها،آثار و اَشیای تاریخی دربارۀ راه درمان و چارۀ کار نیز به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : «چاره کار این است که،پیش از آغاز هرگونه عملیات مرمتی،بنا باید کامل شناخته شده و مطالعات آسیب شناسی به روش کارشناسی صورت گیرد. و در بناها و آثاری که مرمت های غیراصولی انجام گرفته،نسبت به حذف مصالح ناهمخوان و کارهای صورت گرفته،اقدام کرده که این اَمر خود جزء رعایت موارد ذیل امکان پذیر نخواهد بود : الف: استفاده از مطالعات دقیق آسیب شناسی و رعایت اصول و مبانی مورد نظر ب: استفاده از استاد کاران با تجربه و آشنا به امر مرمت بناها و آثار تاریخی ج: اجرای کار به روش روزمزدی». به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،این بنای ارزشمند و استوار که به دژ برازجان یا کاروان سرای مشیرالملک برازجان بزرگ شناخته می‌شود،فرا روی میدان شهید چمران شهرستان برازجان جای دارد که از سازه‌های باشکوه دورۀ قاجاریه به‌ شمار می‌رود و در سال 1250خورشیدی بنا به دستور یکی از نیکوکاران شیرازی به نام "میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک" با هزینه‌ای برابر چهل هزار تومان به پول آن زمان ساخته شده‌است. کاروانسرای جهانی مشیربرازجان مرمت های غیراصولی در کاروانسرای جهانی برازجان، مایه اندوه و افسوس است استفاده از سیمان در مرمت بناها سال هاست که منسوخ شده است شلختگی در امر مرمت، چشم انداز بنای جهانی را خدشه دار کرده است بدون شرح!!؟ *پژوهشگر میراث فرهنگی و تاریخ ایران – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی،گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان دوشنبه 14 خرداد 1403 بازدید : 523

تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

مرمت های غیراصولی و بهره گیری از مواد و مصالح ناهمخوان در بناها و آثار تاریخی هم چنان دنباله دارد و در تازه ترین آن ها،کاروان سرای جهانی شهرستان برازجانِ بوشهر با سیمان مرمت شده و زخم های ژرفی بر پیکرۀ یادگار جهانی کشور وارد شده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،دژ برازجان یا کاروان سرای مشیر که در 26 شهریورماه سال گذشته در جریان چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر ریاض به همراه 53 کاروان سرای دیگر کشور با نام "کاروان سراهای ایرانی" در فهرست میراث جهانی قرار گرفته است،با مرمت های غیراصولی و با مواد و مصالح ناهمخوان رو به رو شده و زخم های ژرفی بر پیکرۀ بی دفاع آن وارد آمده و چهره و ریخت یادگار جهانی برازجان را خَدشه دار کرده است. بهره گیری از مواد سیمان سیاه که سال های سال است در مرمت بناها و آثار منسوخ شده و مورد بهرۀ مرمت گران در یادمان های تاریخی و فرهنگی نیست،آسیب های برگشت ناپذیری را بر میراث جهانی شهرستان برازجان وارد آورده است. همچنین نامنظم بودن و چینش ناهمخوان سنگ ها در جای دادن آن ها و شلختگی و آشفتگی در کار مرمت،از دیگر دشواری های کاروان سرای جهانی نامدار به«مشیر»است.

مرمت گر بناها و آثار: مرمت با سیمان نادرست و منسوخ شده است

اما مرمت گر آثار،بناها و اَشیای تاریخی با انتقاد از بهره گیری از ملات سیمان و شیوۀ مرمت های غیراصولی در میراث جهانی شهرستان برازجان به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت :«متداول ترین،رایج ترین و در دسترس ترین ماده ای که در مرمت سنگ ها از جمله در سنگ های پارسه(تخت جمشید)و یا هر اثر همانند دیگر سنگی،از همان سال های نخست آغاز برنامه های مرمتی در کشور از آن بهره برده می شده،ملات ماسه سیمان بوده است. بر پایۀ شواهد و مدارک موجود،این ملات سیمان از سال 1310خورشیدی به مدت کمابیش 70 سال است که به عنوان یک ماده مرمتی در نقش استحکام بخش،پرکننده،چسباننده،ملات،اَندود و غیره مورد استفاده قرار گرفته است. اما به آرامی عوارض ویران گر(مخرب)آن آشکارگردیده و کمابیش هم اینک استفاده از آن در مرمت بناهای تاریخی منسوخ شده است. ولی شوربختانه می بینیم که برخی از پيمان کارانی که مرمت بناها و آثار تاريخی به وسیلۀ وزارت ميراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی به آن ها سپرده می شود برای راحتی و کم هزينه بودن کار خود از ملات سيمان برای مرمت آثار تاريخی استفاده می کنند.

اين در حالی است که،بر پایۀ اصول نخستین این عملیات،مواد و مصالح استفاده شده در کار مرمت آثار و بناهای تاريخی،بايد بيشترين هماهنگی و همگونی(تجانس)را با مواد اصلی استفاده شده در بنا داشته باشد. برای نمونه،در سازه ها و بناهای به جای مانده از زمان هخامنشیان و ساسانيان و حتا در دوران اسلامی،ملات غالب ساختمان ها و بناها«ساروج»است و بايد برای مرمت اين گونه آثار و بناها يا از ملات ساروج و يا نزديک ترين مصالح به اين نوع مواد استفاده کرد.

ساروج يكی از مصالح قديمی مصرف شده در ايران و برخی از كشورهای كنار دریای پارس(خليج پارس)است. ساروج با نگرش به خاصيت اصلی آن يعنی نفوذپذيری بسيار اندک به عنوان روكش در سازه‌هايی كه در تماس مستقيم با آب بوده‌اند،همانند حوض ها،آب انبارها،گرمابه ها و ... مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین برای بناهای آجری و سنگی قدیمی به ویژه در حواشی دریای پارس همانند برازجان واجب است.

اما ملات سيمان ارزان و در دسترس است و به راحتی می توان آن را فراهم کرد.ولی فراهم کردن ملات ساروج اندکی هزينه بر است و تحمل و زمان فراوانی را می طلبد. از همين روی،شوربختانه پيمان کاران ترجيح می دهند به جای آن از سيمان بهره ببرند. از سویی،وزارت ميراث فرهنگی هم در اين باره سخت گيری نمي کند و به اين شیوه آثار و بناهای تاريخی با سيمان مرمت می شوند. به هر روی،استفاده از ملات سيمان در مرمت آثار و بناهای تاريخی کاری غيرعلمی و منسوخ شده است. با اين همه، هم چنان و هنوز در برخی پروژه های مرمتی وابسته به وزارت ميراث فرهنگی از سيمان استفاده می شود. برای نمونه،چهارتاقی خيرآباد که اثری بازمانده از دوران ساسانيان است به وسیلۀ پيمانکار طرف قرارداد با ادارۀ کل ميراث فرهنگی استان کهگيلويه و بويراحمد از مصالحی همانند سيمان استفاده کرده است که نتيجه آن با مصالح و سازۀ اصلی اين اثر هيچ گونه همخواني ندارد».

استفاده از سیمان در یادمان های تاریخی ممنوع است

سیامک علی زاده،در دنبالۀ سخنان خود گفت :«هرچند که،بهره گیری از سيمان تنها آسيبی نيست که در اين پروژه مرمتی به کاروان سرای جهانی برازجان وارد شده است.زیرا که سنگ چينی های انجام شده در پايه های بنا نيز به شکلی نامتقارن و ناموزون کار گذاشته شده است. به شکلی که هر کدام از دیواره های بنا با ديگری متفاوت است!

اين در حالي است که،باید از منظم ترين و دقيق ترين شيوه های مِهرازی(معماری)بهره می جستند. بهره گیری از مصالح ساختمانی نوین در بناهای تاریخی تا هنگام ضرورت،چندان معقول نیست. همچنین باید همیشه به این موضوع دقت کنیم که الحاق در بناهای تاریخی،تا اندازه امکان و تا هنگامی که بناها مقاومت دارند،بهتر است با استفاده از مصالح گذشته انجام شود.

باید دانست که،استفاده از سیمان برای بناها و آثار تاریخی بر پایۀ قانون های میراث فرهنگی ممنوع است و درست نیست استفاده از این نوع مصالح نسبت به نوع بنا متفاوت باشد. باید دید آیا مصالح روی آن بنای خاص می‌نشیند یا نه،و آیا سبب مقاومت بنا خواهد شد؟

همچنین مصالح ساختمانی نوین در بعد دیگر،سبب خدشه دار شدن چشم اَنداز یا همان حریم منظری و نمای بناهای تاریخی خواهد شد که هم ثبت ملی و گاه نیز، ثبت جهانی بوده و از اهمیت والایی برخوردار است. ایراد اساسی در بناها و آثار تاریخی که در دوره های گوناگون تحت برنامۀ مرمت قرار گرفته و با بندکشی سیمان انجام می شود،آن است که،با توجه به خاصیت مویینگی مصالح بنایی در انتقال رطوبت به گونۀ صعودی از سطوح مرطوب به سمت بالا و به دنبال یافت راه تبادل حرارتی و رطوبتی مصالح بهترین نقطه فاصله که میان سطوح است با ملات‌‌های چسبنده غیرعایق به هم متصل شوند. این نقطه نخستین سطح ممکنه تلاقی دیوار با فضای باز ایجاد می شود.

از سویی،این نقطه ممکن است از نخستین فضای قابل رویت سطح زمین و یا این که پس از سطوحی که عموما الحاقی و مانع دفع رطوبت بوده و یا این که فضایی باشد که به وسیلۀ عوامل مخل و الحاقی در بنا پدید آمده باشد،عاملی خواهد بود که در تجزیه و فرسایش آجر و شالوده بنا تأثیر فراوانی دارد.

بیشتر این عامل فرسایش در بناهای بازسازی شده غیرفنی به سبب استفاده بسیار فراوان از ملات و اندود سیمان و پوشش‌های دیگر سلیقه ای و بدون نظارت دقیق کارشناسی و پژوهشی به روشنی مشخص است. این امر در بناهای تاریخی واجد شرایط هم آشکار است. زیرا که در دوره های متوالی احیاء و مرمت‌های اضطراری به اَنگیزۀ عدم وجود کارشناس و استاد کار متخصص و دیدگاه مرمتی منجر به بازسازی غیرفنی بنا شده که پس از طی یک مدت کوتاه بینندۀ ضایعات جدی تری در بنا می شویم که این ضایعات به اَنگیزۀ افزایش صعودی رطوبت منجر به تخریب جداره ها،تزیینات و سطوح با ارزش بنا و شالوده اصلی بنا خواهد شد».

پیش از هر کار مرمتی،باید مطالعات آسیب شناسی انجام گیرد

این دکترای مرمت بناها،آثار و اَشیای تاریخی دربارۀ راه درمان و چارۀ کار نیز به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت :

«چاره کار این است که،پیش از آغاز هرگونه عملیات مرمتی،بنا باید کامل شناخته شده و مطالعات آسیب شناسی به روش کارشناسی صورت گیرد. و در بناها و آثاری که مرمت های غیراصولی انجام گرفته،نسبت به حذف مصالح ناهمخوان و کارهای صورت گرفته،اقدام کرده که این اَمر خود جزء رعایت موارد ذیل امکان پذیر نخواهد بود :

الف: استفاده از مطالعات دقیق آسیب شناسی و رعایت اصول و مبانی مورد نظر
ب: استفاده از استاد کاران با تجربه و آشنا به امر مرمت بناها و آثار تاریخی
ج: اجرای کار به روش روزمزدی».

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،این بنای ارزشمند و استوار که به دژ برازجان یا کاروان سرای مشیرالملک برازجان بزرگ شناخته می‌شود،فرا روی میدان شهید چمران شهرستان برازجان جای دارد که از سازه‌های باشکوه دورۀ قاجاریه به‌ شمار می‌رود و در سال 1250خورشیدی بنا به دستور یکی از نیکوکاران شیرازی به نام "میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک" با هزینه‌ای برابر چهل هزار تومان به پول آن زمان ساخته شده‌است.