تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

سنگ نگاره های ساسانی محوطۀ تاریخی«بَرم دِلَکِ»شیراز در وضعیت بحرانی جای گرفته و مورد تهدید و دست اَندازی های گوناگون جدی قرار دارد و شرایط بدی را سپری می کنند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،سنگ نگاره های ساسانیِ محوطۀ تاریخی«بَرم دلَکِ»شیراز،هم چنان روزگار دشوار و سختی را سپری می کنند و در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی قرار دارند. گذشت زمان،رِخنۀ عوامل طبیعی همانند باران،باد و آفتاب و تغییر درجۀ هوا در شب و روز،ترک بر روی نگارکَندها(سنگ نگاره ها) که رو به اَفزایش است،هوازدگی فیزیکی و شیمیایی ساختار سنگ ها و رِخنۀ عوامل بیولوژیکی(گُل سنگ ها)و بدتر از همه،دست اَندازی های انسانی که هیچ رحمی به یادگارهای ساسانیان نکرده و آسیب های برگشت ناپذیری را برجای گذاشته است،تنها بخشی ازغم نامۀ نانوشتۀ نشانه های هویتی و شناسنامۀ بالَنده و نازش خیز مردم شیراز است.

 همچنین در دهه های گذشته،یادگارهای ساسانیان هدف تیراَندازی برخی از بومیان منطقه و روستاهای پیرامون آن قرار گرفته بوده که هنوز هم نشانه های این نابخردی ها پابرجا است و می توان از نزدیک آن ها را دید. خَراش با اَشیای نوک تیز و یادگاری نویسی ها با رنگ و خط خطی بر روی سنگ نگاره ها در سال های گذشته،شکستی بخشی از دست راست شهبانوی ساسانی که در تابستان سال 1399خورشیدی رخ داده،از دیگر دشواری های سنگ نگاره های ساسانی«بَرم دِلک»شیراز است. ازسویی، چندین سال پیش نیز،سودجویان اَموال تاریخی و فرهنگی و فرومایگان نابخرد به بهانه های گوناگون و پوچ یافتن گنج خیالی که توهمی بیش نیست، بخشی از بالای سر نگارکَندها(نقش برجسته ها)و در سمت چپ و کنار چهرۀ بهرام دوم را شکسته و آسیبی جدی به یادگارهای ساسانیان وارد کرده و داغی بر دل دوست داران میراث فرهنگی و تاریخ ایرانی نشاندند که،نگارنده همان زمان با رفتن به ادارۀ کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی وقت،این رُخداد ناگوار را گزارش کرده و خواستار توجه بیش تر مدیران و سرپرستان میراث فرهنگی شده بود.

اما داستان پُرغصۀ یادگارهای ساسانیان در همین جا به پایان نمی رسد. پدیداری کانی(معدن)شِن و ماسه در بالای کوه و در واقع،در حریم کوهی و چشم اَنداز(منظر)محوطۀ تاریخی و طبیعی«بَرم دلَک»و اِنفجارهای هر روزه در آن،لرزه بر اَندام بی دفاع پادشاهان ساسانی می اَندازد و آن ها شب ها خواب آشفتۀ مرگ را می بینند. کَند و کاوهای غیرمجاز سودجویان و قاچاقچیان میراث فرهنگی که گویا تمامی ندارد و همین فَروردین ماه گذشته نیز در بازدید میدانی نگارنده،یک مورد تازه روی داده بود،از دیگر تهدیدها و چالش های پیش روی یادگار ساسانیان است. با این همه،تهدید جدی و خطرناکی که یادگار ساسانیان در شیراز با آن رو به رو است،فرونشست زمین در نزدیکی سنگ نگاره ها با خط راست و مستقیم به سمت آثار است که شوربختانه مسولان و مدیران مربوطه،با وجود هشدارهای پِیاپی کارشناسان و گزارش های فراوان نگارنده و درخواست های بی شمار کُنش گران و دوست داران میراث فرهنگی،هیچ توجهی به آن نکرده و از کنار بزرگ ترین چالش محوطۀ تاریخی«بَرم دِلک»به سادگی و با خونسردی گذشته اَند! همچنین شاید بتوان بدترین تهدید برای طبیعت و چشم اَنداز محوطۀ«برم دلک»را خشکیدن چشمۀ هزاران سالۀ آن دانست که با بی مسولیتی و کم کاری مدیران و مسولان مربوطه، بیش از یک دهه است که گریبان این منطقۀ تاریخی و طبیعی را گرفته است و تهدیدی بزرگ برای آینده محوطه به شمار می آید.

بی گمان آنچه سنگ نگاره های ساسانی و بسیار اَرزشمند«بَرم دِلک»را در وضعیت بحرانی و خطر جدی قرار داده است و مایۀ نگرانی کُنش گران و کارشناسان میراث فرهنگی است،اَفزایش ترک ها و پوسیدگی و فرسودگی نگارکَندها است که اَبعاد تازه ای به خود گرفته و وضعیت اَندوه باری را رقم زده است. امروزه با دیدن سنگ نگاره های پادشاهان ساسانی در«برم دلک»شیراز و سنجش آن ها با نگاره های(تصاویر)یک دهه پیش،می توان به عمق فاجعه پِی برد. ترک ها و شکستگی ها به وضعیت بحرانی رسیده و همۀ زیبایی ها و ظرافت های هنری و تزیینی نگارکَندها را از میان برده است. تزیینات روی سنگ نگاره ها از جمله گردن بندها،روبان ها،پوشاک،گل در دست پادشاه ساسانی،اَبزارهای جنگی و غیره همگی محو و ناپیدا شده و در حال از میان رفتن است.

اِنفجارها در معدن،تهدیدی بزرگ برای سنگ نگاره های«بَرم دِلک»شیراز

کارشناسان میراث فرهنگی بدترین تهدید برای سنگ نگاره های ساسانی«بَرم دلک»را اِنفجارهای پِیاپی در کانی(معدن)شن و ماسه و در بالای سر سنگ نگاره ها و در واقع،در حریم کوهی یادگار ساسانیان می دانند که با وجود مخالفت های باستان شناسان و کارشناسان میراث فرهنگی در یک دهۀ گذشته و راه اَندازی کارزاری با 3000 هزار دستینه (امضاء)از سوی کارشناسان و کُنش گران میراث فرهنگی در سال های گذشته در مخالفت با آن،هم چنان با بهره گیری از«رابطه»به جای ضابطه و قانون هایی که شفاف و روشن است و پشتیبانی شهرداری،به کار خود ادامه می دهد و لرزه بر اَندام بی دفاع پادشاهان ساسانی شیراز اَنداخته و به باور باستان شناسان و کارشناسان میراث فرهنگی،اَنگیزۀ گسترش ترک و شکاف ها در نگارکَندها با گذشت زمان و آرام آرام خواهد شد.

 اما آنچه باید به آن اشاره کرد،امضای مدیرکل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی وقت در سال 1397 خورشیدی مبنی بر بلامانع بودن اِنفجارها و دنبالۀ کار معدن کاران است که سبب شگفتی همۀ کارشناسان میراث فرهنگی در همان زمان شده بود که بی گمان این گونه کوتاهی ها در تاریخ ثبت خواهد شد و باید پاسخ گوی آیندگان بود. با این همه،به باور کارشناسان میراث فرهنگی و باستان شناسانی که این موضوع را سال های پیش بررسی کرده و گفت و گوهای آن ها نزد نگارنده در همین تارنما (تارنمای فرهنگی مهرگان)موجود است،تا زمانی که از کار معدن کاوان پیشگیری نشود،وضعیت سنگ نگاره های«برم دلک»روز به روز بدتر خواهد شد و به فاجعه ای در آینده ای نه چندان دور تبدیل شده و بزرگ ترین تهدید برای یادگارهای ساسانیان در شیراز به شمار می آید.

برپایی کانی شن و ماسه در کوه«برم دلک»جدا از آسیب های وارده به آثار تاریخی،پدیده ای به نام کوه خواری را به دنبال خواهد داشت. پدیده ای که صدای مقام رهبری را نیز درآوده و در 17 اِسپندماه 1393 خورشیدی در دیدار با دست اَندرکاران و مدیران سازمان حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی گفته بود : پدیدۀ زمین خواری و به تازگی کوه خواری و ساخت و ساز در بلندی ها(ارتفاعات)،بسیار رنج آور و اَندوه بار است و باید در قانون،این گونه کارها جُرم به شمار آید و افرادی که از آن بهرۀ نادرست می برند،بدون هیچ چشم پوشی مورد پیگرد(تعقیب)قضایی جای گیرند. و اگر در دستگاه ها کوتاهی انجام گیرد،باید با عوامل این کاستی هم به شدت برخورد شود.

فرونشست زمین،خطری جدی برای سنگ نگاره های ساسانی«بَرم دِلک»

یکی از چالش ها و تهدیدهای مهم و جدی در محوطۀ تاریخی و طبیعی«بَرم دلَک»،فرونشست زمین در پیرامون و نزدیکی سنگ نگاره های ساسانی است که به گونۀ خطی راست و مستقیم به سوی یادگارهای ساسانیان پیش می رود و نزدیک یک دهه است که به وضعیت نگران کننده ای تبدیل شده،ولی شوربختانه مسولان و مدیران مربوطه به هشدارها و فریاد کارشناسان و کُنش گران زیست بومی و میراث فرهنگی توجهی نکرده و نمی کنند و هر از گاهی که گزارشی در این زمینه منتشر و پخش می شود،شکاف زمین را با گل و سنگ ریزه پُر می کنند! نتیجه این بی توجهی ها و سکوت معنادار و پرسش براَنگیز مدیران مربوطه که همۀ نهادهای مسول را در برمی گیرد،بی گمان در آینده ای نزدیک به موضوعی تبدیل خواهد شد که هم اینک در نقش رستم مَرودشت روی داده و کم کاری و ناکارآمدی مسولان پیشین،دامان مدیران کنونی را گرفته و آن ها را وادار به پخش بیانیه و خبرهای نادرست در خبرگزاری ها کرده است.زیرا درمان و چارۀ کار روشن و شفاف و ساده است و نگارنده هم در همان محوطۀ تاریخی نقش رستم بیش از یک دهه هشدار داد و فریاد زد و نگاشت که با بی توجهی و حتا فریب رسانه ها از سوی برخی مسولان وقت رو به رو شد و امروز به فاجعه ای تبدیل شده است. باید دانست در محوطۀ تاریخی و طبیعی و ملی«برم دلک»نیز،به همان سان که در نقش رستم رخ داده،در حال تکرار است.

خشکیدن چشمۀ هزاران سالۀ«برم دلک»،تهدیدی برای محیط زیست و میراث فرهنگی

 بیش از یک دهه است که چشمۀ هزاران سالۀ محوطۀ تاریخی،فرهنگی و طبیعی«بَرم دِلک»شیراز به اَنگیزۀ مدیریت ناکارآمد مسوولان اَمر،خشک شده است که پیامدهای زیست بومی ناگواری را به همراه خواهد داشت. ساخت غیرقانونی کارخانۀ صنعتی در بیش از دو دهه پیش در کنار محوطۀ طبیعی و سنگ نگاره های ساسانی«برم دلَک»و ریختن پَساب این کارخانه در درون چشمۀ آن،برداشت بی رَویۀ آب های زیر زمینی به وسیلۀ کشاورزان منطقه،پدیداری مخزن و منبع بزرگ آب بر بالای کوه و به گفتۀ بومیان کَندن دو چاه بزرگ آب برای کار در کانی(معدن)شِن و ماسه در یک دهۀ گذشته از سوی شهرداری از جمله اَنگیزه های خشکیدن چشمۀ زیبا و هزاران سالۀ«بَرم دلک»به شمار می آید.

چشمه سار دل اَنگیز«برم دلَک»که هزاره ها و سَده های زیادی پر از آب بوده و فراز و نَشیب های فراوانی را در درازای این سال ها پشت سرگذاشته،به لطف مسولان اَمر بیش از یک دهه است که به گونۀ کامل خشک شده و روزگار تلخ و ناخوشایندی را سپری می کند.

اما با این همه،نه تنها مدیریت شهری و مسوولان اَمر برنامۀ هدفمندی برای چشمۀ«برم دلک»ندارند و در اَندیشۀ چاره ای برای زنده سازی(احیاء)آن نبوده و نیستند،بلکه شهرداری بخشی از پایین دست چشمه را چندین سال پیش به بهانۀ بِهسازی و اجرای طرح گردشگری محوطه،بدون بررسی و پژوهش و مطالعه و گرفتن پروانۀ(مجوز)کار از ادارۀ کل میراث فرهنگی و سازمان حفاظت محیط زیست استان و فراهم سازی طرح اجرا،صاف و نابود کرد! هرچند که،همان زمان با آگاهی رسانی نگارنده به ادارۀ کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی استان از دنبالۀ کار پیشگیری و طرح به گونۀ کامل متوقف شد،ولی چند سالی است که وضعیت چشمۀ«برم دلک»به همان رَوند پیشین بوده و به حال خود رها شده است.

بی گمان دنبالۀ رَوند خشک سالی چشمۀ همیشه جوشان و خروشان«برم دلک»در آینده ای نزدیک پیامدهای منفی و ناگوار زیست بومی را به همراه خواهد داشت که دود این ناکارآمدی مدیریتی در گام نخست در چشم مردم منطقه می رود و پس از آن،گریبان گیر همۀ مردم و مسولان شهر شیراز شده که دردسر و چالش ها و پیامدهای ناگوار و تلخی را در پِی دارد. ناگفته پیدا است که دنبالۀ خشک سالی چشمۀ«برم دلک»،تهدیدی جدی برای سنگ نگاره های ساسانی محوطه به شمار می آید. زیرا هم اینک بخش هایی از زمین در بالای چشمه و بر سر راه و نزدیکی نگارکَندها،دهان گشوده و بر پایۀ بازدیدهای میدانی نگارنده و بررسی های انجام گرفته،هر ساله وضعیت بدتری پیدا کرده و ترک و شکاف های زمین بیش تر و ژرف تر شده و فرونشست زمین رخ داده است.

درد و غم های محوطۀ تاریخی و طبیعی و ملی«برم دلک»یکی دو تا نیست و در این جا نمی گنجد و باید به گفته ای "مثنوی هفتاد منی را نگاشت". سخن را کوتاه کرده و از همۀ مسولان و مدیران مربوطه خواستار رسیدگی و پیگیری و درمان آن را داریم.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،محوطۀ تاریخی و طبیعی و ملی«بَرم دلک»در 7 کیلومتری خاور(شرق)شیراز جای گرفته و نگاره های سه پادشاه ساسانی در سینۀ کوه تراشیده شده است. مجموعۀ تاریخی فرهنگی«برم دلک»با شمارۀ 71 در 15 دی ماه 1310 خورشیدی به ثبت ملی رسیده است.

پی نوشت : همۀ سندها و مدارک در رابطه با این گزارش و گفت و گوهای کارشناسان میراث فرهنگی نزد نگارنده موجود است.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

ریختن پسماندهای ساختمانی در ورودی محوطه برم دلک شیراز

خشک شدن چشمه برم دلک، زاویه دید از دامان کوه و پشت سنگ نگاره ها

فرونشست زمین، تهدیدی جدی برای سنگ نگاره های برم دلک است

پسماندهای ساختمانی که بیش از یک دهه در چشمه برم دلک ریخته می شود

انفجارها درمعدن شن و ماسه برم دلک،لرزه بر اندام پادشاهان ساسانی می اندازد

نابودی کوه و طبیعت منطقه برم دلک به وسیله معدن شن و ماسه

هدف تیر قراردادن پایین سنگ نگاره ها از سوی بومیان در یکی دو دهۀ گذشته که سبب سوراخ های ژرفی شده است

ترک و شکستگی ها در دست یهرام دوم در صحنۀ ازوداج شاهنشاه ساسانی

ترک و درزها در صجنه ازدواج شاه ساسانی، آینده تاریکی را برای یادگار ساسانیان رقم خواهد زد

وضعیت اندوه بار پایین تنه بهرام دوم در صحنه ازدواج پادشاه ساسانی

شکستگی و ترک ها بر روی بالا تنه شهبانوی ساسانی در صحنه ازدواج

رویش و رخنه گیاهان در صحنه ازدواج و کنار شهبانوی ساسانی

صحنه ازدواج بهرام دوم در برم دلک

سنگ نگارۀ شاهپوریکم ساسانی

تمام ظرافت های هنری در پیکرۀ شاهپوریکم براثر پوسیدگی و ترک ها از میان رفته است

تکه ای جدا شده از بالای سر سنگ نگاره ها که وضعیت در خطر را نشان می دهد

آسیب ها و ترک ها در سنگ نگاره بهرام دوم ساسانی در برم دلک

*پژوهشگر میراث فرهنگی و تاریخ ایران – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی،گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر اَنجمن مهرگان