تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه تاریخ – حمید رضا سُروری*
امروزه نوشتن یادگاری روی بنا یا اثری تاریخی و کهن،کاری نابخردانه و نمونۀ آشکاری از بی فرهنگی شمرده میشود،ولی جالب است بدانیم انجام این کار درگذشته چُنین بار منفیای نداشته و دست کم کاری ضد فرهنگی به شمار نمیآمده است! یا اگر هم به شمار میآمده، افراد نامدار نیز دست به انجام آن زدهاند. برای نمونه در پارسه(تختجمشید)بارها به نام افراد پرآوازه و البته گمنامی برخورد میکنیم که نام خویشتن را روی این یادمان ارزشمند تاریخی نوشتهاند. دراین میان، سنگنگارههای با ارزش ساسانی تاق وَه سان(تاقبستان) نیز جایگاهی است که افراد نامدار و گمنام در درازای تاریخ به نوشتن نام خویش روی آنها اقدام نمودهاند. بیشترین میزان یادگارینویسی در مجموعۀ تاق وَه سان(به معنای تاق سنگی)را در سنگنگارههای شکار در دو سوی دیوارۀ تاق بزرگ و همچنین زیر شکم و سمت چپ(از نگاه بیننده)اسب ساسانی میبینیم.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،شاید بتوان مهم ترین یادگاری در تاق بزرگ تاق وَه سان(تاقبستان)را از آنِ افسر نامدار انگلیسی سرهنری راولینسون(Rawlinson) دانست که افتخار خواندن سنگنبشتۀ پارسی باستان بَغستان(بیستون)را از آن خود کرد. راولینسون زیر شکم اسب ساسانی در قابی کمابیش مستطیل شکل نام خویش و نام افسر انگلیسی دیگری به نام هکتور(Hector) را چنین نوشته است:
H.C Rawlinson
A.Hector
1847
همین یادگاری از راولینسون زیر بخش سکو مانند سنگنبشتۀ پارسی باستان بَغستان(بیستون)هم وجود دارد، تنها با این تفاوت که در آن جا نام دیگر افسر بریتانیایی به نام جونز را هم میبینیم و البته تاریخ نوشتن آن یادگاری، سال 1844میلادی است. در واقع راولینسون سه سال پس از نوشتن یادگاری بغستان(بیستون)، یادگاری در تاق وَه سان را نوشته و روشن است که افسر جونز در این جا کنار او و هِکتور نبوده است. کنار یادگاری راولینسون در تاق وَه سان(تاقبستان) نام اقبالالدوله و همچنین نوشتهای عبری را هم میبینیم. روشن نیست اقبالالدوله که بوده است. شاید بتوان نوشتههای عبری چند جای دیگر تاق بزرگ را به هممیهنان یهودی نسبت داد. در بخشی از نمای شکار گراز هم نام اِسرائیل نوشته شده است. به نظر میرسد یهودیان کرمانشاه را بتوان دارندگان این یادگاریها دانست. زیر بخشی که نام راولینسون نوشته شده، تاریخهای 1848،1877،1910 هم دیده میشود و میتوان آنها را به دیگر افسران سادۀ بریتانیایی نسبت داد. از حضور افسران انگلیسی در کرمانشاه و به ویژه در تاق وَه سان(تاقبستان)از روی یکی از نگاره های جالبی که از این مجموعۀ تاریخی داریم،باخبریم. یادگاری دیگری هم در این بخش وجود دارد:
TH.PHALERE 1928
از دیگر افراد نامداری که نام خود را کنار اسب ساسانی تاقبزرگ نوشتهاند، میتوان به لوئیجی پشه(PESCE)از مردمان ناپل ایتالیا اشاره کرد که در دورۀ فرمانروایی ناصرالدینشاه برای آموزش پیاده نظام ارتش دورۀ ناصری وارد ایران شد. پِشه تنها نام خویش را نوشته و اشارهای به سال نوشتن یادگاری نکرده است. به نظر میرسد زیر یادگاری پِشه نام یک روس را هم میتوان دید.
از دیگر نامدارانی که در سمت چپ اسب ساسانی(از نگاه بیننده) نام خویش را نوشتهاند، میتوان به ژاک دِمورگان فرانسوی اشاره کرد که در شوش کار کرده است. J.DEMORGAN 1891
نام هایی همانندRUSSIEL HART وCLAMER هم دیده میشود و البته فردی به اسم مهدی قلی کلهر، 1272 مَهی(قمری). شاید این فرد از خانهای بومی منطقه در دورۀ فرمانروایی قاجارها بوده است و شاید هم فردی پیش پا افتاده از طایفۀ کلهر بوده که نام خویش را با دقتی بیشتر درون قابی کوچک نگاشته است.
پشت کمر سوار زره پوش ساسانی هم این نام دیده میشود(( ARNOLD FERNANDES 1917)). روشن نیست این فرد کیست؟ وی نام خود را به رنگ سپید، پشت کمر سوار ساسانی نگاشته است.
در نمای شکار گراز کنار قایق شاهنشاه ساسانی در بخشی که شکار به پایان رسیده است در سمت چپ قایق ((یادگار احمد حجار و عباس حجار 1322 قمری)) دیده میشود. زیر همین نوشته هم یادگار غلامحسین نوشته شده است. کنار سر شاهنشاه نیز نام این پنج تَن(نفر)به چشم میخورد:
A.H SAISAOUA
J.H SHASHON
J.J SHASAOUA
A.J SHASHOLIA
S.J- C- AHLAN
1905 یا 1908
روی قایق پادشاه ساسانی در همین بخش نام MARKAR را میبینیم. مارکار نامی ارمنی است و به نظر میرسد این یادگاری از آن یکی از هم وطنان ارمنی است. چه بسا یکی از ایرانی- ارمنیهای شهر کرمانشاه آن را نوشته است.
روی قایق شاه در نمای شکار گراز در حالی که شاه در حال تیراندازی با کمان تصویر شده، این یادگاری نوشته شده است:
1322
((در یوم یکشنبه بیست و هشتم شهر ربیع الاول سنه 1322 وارد شدند جناب مستطاب اجل اکرم آقای...؟ نظام امیر تومان دام اقباله پنج یوم توقف فرمودند)).
در بخش دیگری از همین نمای شکار گراز یادگاری دیگری به این شکل دیده میشود:
1322 یادگار رضا
در نمای شکار گوزن در سمت راست دیوارۀ تاق بزرگ روی یکی از گوزنها((شیخ اشراق ثانی)) نوشته شده است. روی یکی دیگر از گوزنها((وجیه الله خان بن سنجر(؟) بیگ)) نگاشته شده است. روی سر شاهنشاه ساسانی در سنگ نگارۀ تاج ستانی بالای تاق بزرگ و زیر سبوی آب ایزد بانو آناهیتا هم نوشتههای بسیار کم رنگی دیده میشود و چون به اندازۀ فراوانی پاک شدهاند، نمیتوان فهمید که متن آنها چه بوده است.
به هر روی این یادگاریها با این که اثری ویران گر داشتهاند، ولی به بخشی از شناسۀ تاریخی تاق وَه سان(تاقبستان)تبدیل شده و با وجودشان میتوانیم به نام و نشان تنی چند از بازدید کنندگان از این میراث تاریخی ایران پی ببریم.
یادگاری راولینسون
یادگاری دمورگان
یادگاری پشه ایتالیایی
نگاره ها از حمید رضا سُروری است
*کارشناسی اَرشد باستان شناسی - دکترای هند شناسی