تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه تاریخ – حمید رضا سُروری*

امروزه نوشتن یادگاری روی بنا یا اثری تاریخی و کهن،کاری نابخردانه و نمونۀ آشکاری از بی فرهنگی شمرده می‎شود،ولی جالب است بدانیم انجام این کار درگذشته چُنین بار منفی‎ای نداشته و دست کم کاری ضد فرهنگی به شمار نمی‎آمده است! یا اگر هم به شمار می‎آمده، افراد نامدار نیز دست به انجام آن ‎زده‎اند. برای نمونه در پارسه(تخت‎جمشید)بارها به نام افراد پرآوازه و البته گمنامی برخورد می‎کنیم که نام خویشتن را روی این یادمان ارزشمند تاریخی نوشته‎اند. دراین میان، سنگ‎نگاره‎های با ارزش ساسانی تاق وَه سان(تاق‎بستان) نیز جایگاهی است که افراد نامدار و گمنام در درازای تاریخ به نوشتن نام خویش روی آن‎ها اقدام نموده‌اند. بیشترین میزان یادگاری‎نویسی در مجموعۀ تاق وَه سان(به معنای تاق سنگی)را در سنگ‎نگاره‎های شکار در دو سوی دیوارۀ تاق بزرگ و همچنین زیر شکم و سمت چپ(از نگاه بیننده)اسب ساسانی می‎بینیم.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،شاید بتوان مهم ترین یادگاری در تاق بزرگ تاق وَه سان(تاق‎بستان)را از آنِ افسر نامدار انگلیسی سرهنری راولینسون(Rawlinson) دانست که افتخار خواندن سنگ‎نبشتۀ پارسی باستان بَغستان(بیستون)را از آن خود کرد. راولینسون زیر شکم اسب ساسانی در قابی کمابیش مستطیل شکل نام خویش و نام افسر انگلیسی دیگری به نام هکتور(Hector) را چنین نوشته است:

H.C Rawlinson

A.Hector

1847

همین یادگاری از راولینسون زیر بخش سکو مانند سنگ‎نبشتۀ پارسی باستان بَغستان(بیستون)هم وجود دارد، تنها با این تفاوت که در آن جا نام دیگر افسر بریتانیایی به نام جونز را هم می‎بینیم و البته تاریخ نوشتن آن یادگاری، سال 1844میلادی است. در واقع راولینسون سه سال پس از نوشتن یادگاری بغستان(بیستون)، یادگاری در تاق‎ وَه سان را نوشته و روشن است که افسر جونز در این جا کنار او و هِکتور نبوده است. کنار یادگاری راولینسون در تاق وَه سان(تاق‎بستان) نام اقبال‎الدوله و همچنین نوشته‎ای عبری را هم می‎بینیم. روشن نیست اقبال‎الدوله که بوده است. شاید بتوان نوشته‎های عبری چند جای دیگر تاق بزرگ را به هم‎میهنان یهودی نسبت داد. در بخشی از نمای شکار گراز هم نام اِسرائیل نوشته شده است. به نظر می‎رسد یهودیان کرمانشاه را بتوان دارندگان این یادگاری‎ها دانست. زیر بخشی که نام راولینسون نوشته شده، تاریخ‎های 1848،1877،1910 هم دیده می‎شود و می‎توان آن‎ها را به دیگر افسران سادۀ بریتانیایی نسبت داد. از حضور افسران انگلیسی در کرمانشاه و به ویژه در تاق وَه سان(تاق‎بستان)از روی یکی از نگاره های جالبی که از این مجموعۀ تاریخی داریم،باخبریم. یادگاری دیگری هم در این بخش وجود دارد:

TH.PHALERE 1928

از دیگر افراد نامداری که نام خود را کنار اسب ساسانی تاق‎بزرگ نوشته‎اند، می‎توان به لوئیجی پشه(PESCE)از مردمان ناپل ایتالیا اشاره کرد که در دورۀ فرمانروایی ناصرالدین‎شاه برای آموزش پیاده نظام ارتش دورۀ ناصری وارد ایران شد. پِشه تنها نام خویش را نوشته و اشاره‎ای به سال نوشتن یادگاری نکرده است. به نظر می‎رسد زیر یادگاری پِشه نام یک روس را هم می‎توان دید.

از دیگر نامدارانی که در سمت چپ اسب ساسانی(از نگاه بیننده) نام خویش را نوشته‎اند، می‎توان به ژاک دِمورگان فرانسوی اشاره کرد که در شوش کار کرده است. J.DEMORGAN 1891

نام هایی همانندRUSSIEL HART   وCLAMER  هم دیده می‎شود و البته فردی به اسم مهدی قلی کلهر، 1272 مَهی(قمری). شاید این فرد از خان‎های بومی منطقه در دورۀ فرمانروایی قاجارها بوده است و شاید هم فردی پیش پا افتاده از طایفۀ کلهر بوده که نام خویش را با دقتی بیشتر درون قابی کوچک نگاشته است.

پشت کمر سوار زره پوش ساسانی هم این نام دیده می‎شود(( ARNOLD FERNANDES 1917)). روشن نیست این فرد کیست؟ وی نام خود را به رنگ سپید، پشت کمر سوار ساسانی نگاشته است.

در نمای شکار گراز کنار قایق شاهنشاه ساسانی در بخشی که شکار به پایان رسیده است در سمت چپ قایق ((یادگار احمد حجار و عباس حجار 1322 قمری)) دیده می‎شود. زیر همین نوشته هم یادگار غلامحسین نوشته شده است. کنار سر شاهنشاه نیز نام این پنج تَن(نفر)به چشم می‎خورد:

A.H SAISAOUA

J.H SHASHON

J.J SHASAOUA

A.J SHASHOLIA

S.J- C- AHLAN

1905   یا 1908  

روی قایق پادشاه ساسانی در همین بخش نام MARKAR را می‎بینیم. مارکار نامی ارمنی است و به نظر می‎رسد این یادگاری از آن یکی از هم وطنان ارمنی است. چه بسا یکی از ایرانی- ارمنی‎های شهر کرمانشاه آن را نوشته است.

روی قایق شاه در نمای شکار گراز در حالی که شاه در حال تیراندازی با کمان تصویر شده، این یادگاری نوشته شده است:

1322

((در یوم یکشنبه بیست و هشتم شهر ربیع الاول سنه 1322 وارد شدند جناب مستطاب اجل اکرم آقای...؟ نظام امیر تومان دام اقباله پنج یوم توقف فرمودند)).

در بخش دیگری از همین نمای شکار گراز یادگاری دیگری به این شکل دیده می‎شود:

1322 یادگار رضا

در نمای شکار گوزن در سمت راست دیوارۀ تاق بزرگ روی یکی از گوزن‎ها((شیخ اشراق ثانی)) نوشته شده است. روی یکی دیگر از گوزن‌ها((وجیه الله خان بن سنجر(؟) بیگ)) نگاشته شده است. روی سر شاهنشاه ساسانی در سنگ نگارۀ تاج ستانی بالای تاق بزرگ و زیر سبوی آب ایزد بانو آناهیتا هم نوشته‎های بسیار کم رنگی دیده می‌شود و چون به اندازۀ فراوانی پاک شده‎اند، نمی‎توان فهمید که متن آن‌ها چه بوده است.

به هر روی این یادگاری‌ها با این که اثری ویران گر داشته‌اند، ولی به بخشی از شناسۀ تاریخی تاق وَه سان(تاق‎بستان)تبدیل شده‎ و با وجودشان می‎توانیم به نام و نشان تنی چند از بازدید کنندگان از این میراث تاریخی ایران پی ببریم.

یادگاری راولینسون

یادگاری دمورگان

یادگاری پشه ایتالیایی

نگاره ها از حمید رضا سُروری است

*کارشناسی اَرشد باستان شناسی - دکترای هند شناسی