تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*
عَرصه و حریم گوردخمۀ ساسانی نامدار به «حوضِ دختر گَبر» در شهر اِقلید از سوی اِدارۀ اوقاف و اُمورخیریه برای توسعۀ مسجد جامع، مورد دست درازی های گُسترده و آشکار جای گرفته و بخش هایی از آن نابود شده است.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، "گل بود به سبزه نیز آراسته شد". این زبانزد (ضرب المثل) درست حال و روز آشفته و بیمار کنونی گوردخمۀ ساسانی بسیار اَرزشمند و یگانۀ نامدار به «حُوضِ دخترِ گَبر» اِقلید را نشان می دهد. گوردخمۀ نبشته داری که از دید پژوهش های تاریخ اجتماعی، باستان شناسی و زبان شناسی نزد کارشناسان و پژوهندگان دارای اَرج و اَرزش فراوانی است و از دیدگاه تاریخی و فرهنگی نیز از اَهمیت ویژه ای برخوردار است. با این همه، نه تنها یادگار ساسانیان به درستی نگهداری و حفاظت نمی شود، بلکه نهادها و اُرگان های گوناگون با دست درازی های بی رَویه و گُسترده، اَمان آن را بریده و آیندۀ تاریک و تلخی را پیش روی مهم ترین اثر تاریخی – فرهنگی شهر اِقلید قرار داده اَند.
داستان تلخ و پُرتکرار دست درازی به یادمان های تاریخی کشور از سوی دیگر نهادها و اُرگان ها و بخش خصوصی، همچنان دنباله دارد و در تازه ترین آن ها، اِدارۀ اوقاف و اُمورخیریۀ شهر اِقلید به بهانۀ گسترش و توسعۀ مسجد جامع از زاویۀ پشت آن، به عَرصۀ اثر ملی نامدار به «حُوضِ دخترِ گَبر» دست درازی های گُسترده ای کرده و بخش هایی از کوهی که گوردخمۀ ساسانی «حوضِ دختر گَبر» بر روی آن تراشیده شده و جای گرفته است را نابود کرده و از میان برده است. همچنین باید دانست مسجد جامع اِقلید خود یک بنای تاریخی به شمار می آید و هرگونه ساخت و ساز و اِجرای طرحی در آن، باید با پروانه (مجوز) و هماهنگی ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان صورت گیرد. اما شوربختانه چند سالی است که اِدارۀ اوقاف و اُمورخیریۀ شهر اِقلید به بهانۀ گسترش و توسعۀ مسجد جامع، دست درازی های گُسترده و بی رَویه ای به کوه نامدار به «تُل قَلات» که اثر اَرزشمند «حوضِ دختر گَبر» بر روی آن قرار دارد، کرده و بخشی از کوه و عَرصۀ اثر ملی را نابوده کرده و چهرۀ زشت و زننده ای را برجای گذاشته است. از سویی، خود کوه نامدار به «تُل قَلات» یک اثر طبیعی به شمار می آید و هرگونه دست درازی به آن ممنوع بوده و تخلف به شمار می آید. کوه ها به تنهایی یکی از جاذبه های زیبای طبیعی و پدیده ای زیست بومی به شمار می آیند که برابر قانون نباید در ساختار آن ها، تغییری پدید آورد و یا ساخت و ساز کرد. باید دانست که بر روی کوه نامدار به «تل قَلات» تنها گوردخمۀ «حوض دختر گبر» جای ندارد و برجای مانده های دیوار دفاعی یک دژ ساسانی بر فراز کوه، چاه آب دستکند مربوط به دورۀ ساسانی و دیگر دستکندهای دورۀ ساسانیان وجود دارد که همگی بیانگر اَرزش و اَهمیت کوه نامدار به «تل قَلات» است که در درازای تاریخ از آن نام برده شده است.
به موجب مادۀ 564 قانون مجازات اسلامی، هرگونه دَخل و تصرف در آثاری که به ثبت ملی رسیده باشد، تخلف است و جرم به شمار می آید و پیگرد قانونی دارد و ادارۀ میراث فرهنگی باید هرچه زودتر از دنبالۀ کار آن ها پیشگیری کند و نگذارد بیش از این به یادگارهای ملی و تاریخی آسیب برسد. همچنین قانون روشن و شفاف است و هیچ نهاد و اُرگانی بالاتر و فراتر از قانون نبوده و نیست و همه باید به آن پایبند باشند.
ساخت پلکان در عَرصۀ «حوضِ دخترِ گَبر»، تخلفی دیگر است
از دیگر دشواری ها و دست درازی ها به یادگار ساسانیان، ساخت پلکانی بر روی کوه و درعَرصۀ «حوضِ دختر گَبر» است که در چندین سال پیش از سوی شهرداری و بدون پروانه و هماهنگی با میراث فرهنگی به بدترین روش و شیوه اِجرا شده است که نگارنده در گزارشی جامع در شهریورماه 1399 خورشیدی به آن پرداخته است و کارشناسان میراث فرهنگی استان، آن را تخلفی آشکار می دانند که آسیب های برگشت ناپذیری را بر پیکرۀ کوه نامدار به «تل قَلات» وارد کرده است. آنچه مایۀ شگفتی بوده، این است که، تابلوی شناسایی (معرفی) اثر در پایین کوه و در جلو چشم همگان نصب شده و هُشدارهای لازم و قانون و ضابطه های میراث فرهنگی بر روی آن نگاشته شده است و روشن نیست که چرا مسولان شهری به این مورد توجهی نکرده اَند.
همچنین نشان می دهد با ساخت پلکان بر بستر کوه، راه برای افراد ولگرد و معتاد باز شده و با کمال شوربختی، باید بینندۀ دست اَندازی های بیشتری در آینده باشیم.
اما شوربختانه به گفتۀ کارشناسان میراث فرهنگی استان، برچیدن پلکان ساخته شده به کوه آسیب می رساند و آن را خَدشه دار می کند و این لکۀ ننگ باید همان جا ماندگار شود و راهی نیست تا آیندگان این عملکرد اِشتباه و زیان بار ما را داوری کنند.
ساخت و سازهای گسترده در حریم درجه یک «حوضِ دخترِ گَبر»
اما دست درازی ها تنها به ساخت پلکان درعَرصه و گسترش و توسعۀ مسجد جامع اِقلید و تجاوز به کوه «تُل قَلات» پایان نمی یابد. درحریم درجه یک یادگار ساسانیان و در دامان کوه، چند سالی است که سازه ای در حال ساخت و تکمیل شدن است که نگارنده پیشتر در گزارشی به آن واکنش نشان داده و به آگاهی مسولان میراث فرهنگی استان رسانده است که هم چنان این سازۀ زُمخت و ناهمخوان تا اِسکلت بنا پیش رفته و حریم درجه یک اثر ملی را خَدشه دار کرده و شکسته است و باید بَرچیده شود و وزارت میراث فرهنگی باید با اِقتدار و برابر قانون در برابر این گونه تخلف ها ایستادگی کرده و از یادمان های ملی که نشانه های هویتی مردم و شناسنامۀ بالَندۀ هر ایرانی است، دفاع کند. همچنین در پشت گوردخمه «حوض دختر گبر» و کوه «تل قَلات» از یکی دو دهه پیش به این سو، در حریم و دامان کوه ساخت و سازهای گسترده و بی رَویه ای شکل گرفته که همگی تخلف بوده و قانون را زیر پا گذاشته و بستر طبیعی کوه را نیز، خَدشه دار کرده اَند. از سویی، کَند و کاوهای غیرمجاز قاچاقچیان میراث فرهنگی بر فراز کوه نمایان است و نشان نبود نظارت مسولان است. دشواری های گوردخمۀ ساسانی نامدار به «حوض دختر گبر» اِقلید، یکی دو تا نیست و باید "مثنوی هفتاد مَنی را برای آن نگاشت" و در این جا نمی گنجد.
در پایان نیاز به یادآوری است که خود گوردخمه «حوض دختر گبر» نیاز فوری به مرمت دارد و ترکی که از گذشته های دور بر روی آن پدید آمده است در آینده ای نه چندان دور به یکی از دشواری های بزرگ تبدیل خواهد شد و باید هرچه زودتر برای آن طرح مرمت تعریف شود. همچنین درون خود گوردخمه نیز، پر از فیلتر سیگار و زباله است که دستاورد همان ساخت پلکان غیراصولی و راه دسترسی آسان برای معتادان و ولگردان است که صحنۀ زشت و زننده ای را به نمایش گذاشته است.
بازشناسی گوردخمۀ ساسانی نامدار به «حوضِ دختر گَبر» اِقلید
گوردخمۀ ساسانی نامدار به «حوضِ دخترگَبر» اِقلید، یکی از سالم ترین گوردخمه های ساسانی کشور است که در بستر طبیعی و جایگاه باستانی خود ماندگار شده و نبشته دار(کتیبه) است و همین ارزش آن را دوچندان کرده است. این گوردخمۀ ساسانی در دامنۀ کوه کوچکی به نام «تُل قلات» جای دارد. بر روی این کوه سنگی، گودالی در سنگ کوه کَنده شده که به «حُوض دختر گَبر» نامدار است. در پایین این گوردَخمه، بخشی از سنگ کوه را به گونۀ دو پله تراشیده اند. بر بدنۀ این گور، نبشته ای با دبیرۀ (خط) پهلوی ساسانی به درازای کمابیش 2 متر و پهنای 88 سانتی متر نگاشته شده است. سوی دبیره های نوشته شده بر سنگ از بالا به پایین است. برخی از واژه ها و 8 رَج (سطر) آغاز نوشته شکسته شده و در جای خود موجود نیست. از همین روی، برگردان (ترجمه) این نوشته بدون سرآغاز است. نوشته های بر روی این گوردَخمه در 21 رَج نگاشته شده است.
از برگردان این سنگ نبشتۀ پهلوی در می یابیم که نخست نام و نَسب فرد درگذشته در نبشته آمده است. همچنین دارای تاریخ روز خور (یازدهم درگاهشمار مَزدایی) از ماه آبان از سال ششم یزدگردی (برابر با 638 میلادی) است، یعنی در اواخر دورۀ ساسانیان. همچنین می دانیم فرد درگذشته، مرزبان شهر باستانی بیشاپور کازرون بوده است و بی گمان دارای اَرج و اِحترام بوده و از بزرگان زمان خود. از سویی، به گمان فراوان فرد درگذشته، زادۀ شهر اِقلید بوده است.
گوردَخمۀ ساسانی نبشته دار نامدار به «حوض دختر گَبر» با شمارۀ 936 در تاریخ 10 آذرماه 1354 خورشیدی به ثبت ملی رسیده است و هرگونه دخل و تصرف و آسیب به آن جرم به شمار آمده و پیگرد قانونی دارد.
نگاره های زیر در تیرماه گرفته شده است، آن ها را ببینید :
پشت مسجدجامع اقلید که با تخریب های گسترده ای همراه است و کوه تل قلات و عرصه اثر ملی را نابود کرده است
بخشی از کوه تل قلات و عرصه گوردخمه اقلید را به بهانه توسعه مسجد جامع تخریب و نابود کرده اند که باید جلو آنرا گرفت
مسجد جامع اقلید که خود یک بنای تاریخی و ملی است و نباید بدون مجوز میراث فرهنگی و ارایه طرح درآن دخل و تصرف کنند
ساخت و سازهای افسارگسیخته ای که در یکی دو دهه گذشته در حریم اثر ملی و چسبیده به کوه صورت گرفته و تخلفی آشکار است
ساخت و سازهایی که چند سال پیش انجام شده و حتا به کوه و چشم انداز منطقه آسیب رسانده است
حفاری های غیرمجاز بر بالای کوه و در نزدیکی دیگر آثار تاریخی
ساخت سازه ای در حریم درجه یک گوردخمه اقلید که چند سال پیش صورت گرفته و تخلف به شمار می آید
ساخت پلکان درعرصه گوردخمه حوض دختر گبر اقلید در سال 98 که تخلفی آشکار بوده است
دیواره دژ ساسانی در کوه تل قلات اقلید
پشت کوه تل قلات و پشت مسجد جامع که سبب تخریب عرصه گوردخمه اقلید شده است
گوردخمه ساسانی نامدار به حوض دختر گبر اقلید. دید از بالای کوه
درون خود گوردخمه حوض دختر گبر که پر از فیلتر سیگار و زباله است و دستاورد ساخت پلکان شهرداری است
وضعیت سنگ نبشته پهلوی ساسانی اقلید که به مرمت فوری نیاز دارد
گوردخمه نبشته دار ساسانی حوض دختر گبر اقلید پارس
*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر اَنجمن مهرگان