تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

کاشی های مسجد تاریخی و ملیِ وکیلِ شیراز به اَنگیزۀ گذشت زمان، فرسودگی مصالح، رسیدگی نکردن و رِخنۀ عوامل طبیعی به گونۀ روزاَفزون و در بخش های گوناگونِ این شاهکار هنر و مِهرازی شهرستان شیراز در حال ریختن و نابودی است و باید هرچه زودتر و فوری به آن رسیدگی کرد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، مسجد وکیل یا مسجد جامع وکیل شیراز را باید نگین هنر و مِهرازی (معماری) سرزمین پارس و شهرستان شیراز دانست که به مسجدهای جهانی موجود در نقش جهان اِسپهان (اِصفهان) پهلو می زند و با آن ها نیز، برابری می کند. مسجد وکیل شیراز را بی گمان باید شاهکار هنر و مِهرازی و کاشی کاری ایرانی دانست که با دستان توانمند هنرمندان پارسی آفریده شده و در قلب و مرکز شهر اَدب و فرهنگ و هنر کشور، همچنان چشم نوازی کرده و دل ها را می رُباید و گردشگران فرنگی و برون مرزی را شیفته و سَرمستِ نقش و نگارهای زیبا و بی همتای خود می کند و آدمی را به اَندیشه وا می دارد. در بیان و ستایش هنر و مِهرازی مسجد وکیل شیراز، هرچه بگوییم و بنویسیم دارای کاستی است و بی گمان "حق مطلب را اَدا نکرده ایم" .

نابودی کاشی های هفت رنگ مسجد وکیلِ شیراز

اما با وجود همۀ زیبایی های مسجد تاریخی وکیلِ شیراز، کاشی های هفت رنگ تاریخی و بسیار اَرزشمند این بنای ملی به اَنگیزۀ گذشت زمان، رِخنۀ عوامل طبیعی، فرسودگی مصالح و رسیدگی نکردن مسولان، در حال وَر آمدن و جدا شدن از دیواره ها و تاق های مسجد است و نابودی یکی از مهم ترین بناهای آیینی و مذهبی ایران را در پِی خواهد داشت. در بیشتر بخش های مسجد وکیل و در زیر تاق ها و رَواق ها و دیواره های آن به ویژه در گوشۀ (ضلع) شمالی مسجد، کاشی های تاریخی هفت رنگ و بسیار زیبا، وَر آمده و جدا شده و ریخته است و جای خالی آن بدجوری توی ذوق می زند. بخشی از این کاشی های هفت رنگ به آرامی و در سال های گذشته از بنا جدا شده و ریخته است، ولی دست کم در دو بخش از مسجد وکیل شیراز در گوشۀ جنوبی آن چندین کاشی هفت رنگ تاریخی در دو سه ماه گذشته از بنا جدا و ریخته و نابود شده است که در تازه ترین بازدید میدانی نگارنده و در بررسی و پُرس و جوها به درستی آن پِی برده شده است. با این همه، وضعیت کاشی های هفت رنگ و تاریخی مسجد وکیل شیراز در بدترین شرایط حفاظتی و نگهداری قرار دارد و در بیشتر بخش ها به ویژه گوشه (ضلع) و ایوان جنوبی و گوشۀ شمالی مسجد وکیل و در زیر تاق ها و رَواق ها، کاشی ها وَرآمده و در حال جدا شدن و ریختن است که اگر هرچه زودتر و فوری مورد مرمت و استحکام بخشی قرار نگیرد در فصل سرد سال و با بارش های شدید زمستانه، بیشتر کاشی های تاریخی هفت رنگ فرو ریخته و برای همیشه نابود خواهد شد.

سازمان اوقاف، باید هرچه زودتر اقدام های مرمتی را آغاز کند

برپایۀ قانون و ضابطه های موجود، بناها و آثار تاریخی کشور که در اِختیار دیگر نهادها و سازمان های دولتی همانند شهرداری ها و سازمان اوقاف و اُمورخیریه و دیگر اُرگان ها است، باید با هماهنگی و نظارت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مرکز استان ها و با بودجه همان نهاد متولی بنای تاریخی مورد مرمت قرار گیرد. به سخنی روشن تر، سازمان اوقاف و اُمورخیریه که متولی مسجد وکیل شیراز است باید هزینه های مرمت و اِستحکام بخشی آن را بر دوش گرفته و فراهم کند و با نظارت مستقیم ادارۀ میراث فرهنگی و زیر نظر کارشناسان مربوطه و هرچه زودتر و فوری و در همین تابستان، کارهای مرمتی را در مسجد وکیل آغاز کند. همچنین ادارۀ میراث فرهنگی باید پیگیری های مربوطه را اَنجام داده و برای حفاظت و نگهداری بهتر مسجد وکیل از هیچ کوششی دریغ نکند.

مسجد وکیل، چشم و چراغ و آبروی فرهنگی شیراز است

مسجد تاریخی وکیل را باید بی گمان چشم و چراغ شهرستان شیراز و سرزمین پارس و جنوب کشور به شمار آورد که آبروی فرهنگی و پشتوانه و اِعتبار هنر و فرهنگ مردم شیراز به شمار می آید و در سراسر کشور دارای اَرج و احترام بوده و شناخته شده است و هرکسی به شیراز سفر می کند از این بنای چشم نواز دیدن خواهد کرد. همچنین مسجد وکیل سه دورۀ تاریخی را به خود دیده است. به بیانی روشن تر، پایه و اساس مسجد در دورۀ صفویه شکل گرفته است. زیرا در این دوره، مکان کنونی میدان شاه نامیده می شده و کاشی نبشته ای (کتیبه) هم در کنار مهراب (محراب) مسجد وجود دارد که سال 1043 مَهی (قمری) یعنی دورۀ صفویه را یادآوری می کند. پس از آن در دورۀ کریم خان زند مسجد ساخته و کامل می شود و کاشی های هفت رنگ آن نیز در دورۀ قاجاریه که نبشته های (کتیبه) فراوانی را به عنوان سند داریم، به بنا اَفزوده می شود. از سویی، مسجد وکیل در کنار بازار و گرمابه وکیل جای دارد و کمی آن سوتر باغ – موزۀ پارس و اَرگ کریمخانی را داریم که مجموعۀ اَرزشمند زندیه را شکل می دهد و در صف اِنتظار یا موقت سازمان جهانی یونسکو قرار دارد و تنها سد راه ثبت جهانی مجموعۀ زندیه، هتل آسمان در خیابان رودکی است که چندین سال به حال خود رها شده و بلاتکلیف مانده است!

مسجد وکیل یا مسجد جامع وکیل شیراز 9578 مترمربع مساحت، 5787 مترمربع زیر بنا، 120 متر درازا (طول) و 80 متر پهنا دارد. ورودی مسجد در گوشۀ شمالی جای گرفته است. این بنای بسیار اَرزشمند در تاریخ 18 تیرماه 1311 با شمارۀ 182 به ثبت ملی رسیده است.

نگاره های زیر را که با تازگی گرفته شده است، ببینید :

کاشی کاریهای هفت رنگ و مقرنسی های بسیار زیبای بخش ورودی و ضلع شمالی مسجد که شاهکار هنر و معماری ایرانی را به رخ می کشد

بخش سمت راست ورودی مسجد وکیل که توی ذوق گردشگران می زند و کاشی ها در حال ریزش است

فرسودگی و پوسیدگی نقش و نگار های اِزاره دیوار ورودی مسجد وکیل و کنار در چوبی

ترکی که از گذشته وجود داشته و در حال بزرگتر شدن است و در بخش سر در ورودی مسجد وکیل قرار دارد

کاشی های سمت راست ورودی مسجد که در گذشته ریخته و باید جایگزین شود و چهره زشتی را بجای گذاشته است

ورودی مسجد تاریخی و ملی وکیل که با نصب بنرهای کوچک و بزرگ، دیوارها را سوراخ سوراخ کرده و منظر دیداری بنا را خدشه دار کرده است

خطری بزرگ که ضلع شمالی مسجد وکیل و زیر تاق مروارید را تهدید می کند و شکافی در میان کاشی ها ایجاد شده است

اِزاره های سنگ مرمر سبز ضلع شمالی مسجد وکیل شیراز

گلدسته های کاشی کاری ضلع شمالی مسجد وکیل که به مرمت نیاز دارد و برخی از کاشی های آن در حال جدا شدن و ریختن است

دو ردیف از کاشی های ضلع جنوبی مسجد وکیل که به تازگی ریخته و جدا شده است و ضرورت مرمت ها را یادآوری می کند

کاشی های بخش ایوان جنوبی و درون مسجد که ریخته است

کاشی های زیبای هفت رنگ ضلع جنوبی مسجد وکیل که ور آمده و در حال ریختن است و نیازمند مرمت های اضطراری و فوری است

کاشی های تاق مروارید در ضلع شمالی مسجد وکیل که همگی در حال جدا شدن است

*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم- راهنمای گردشگری – دبیر اَنجمن مهرگان