تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

تاراجگران و سودجویان اَموال تاریخی و فرهنگی به بهانه های پوچ و خیال اَنگیز یافتن گنج که هیچ وجود خارجی ندارد به محوطۀ باستانی و عَرصۀ سنگ نگارۀ ساسانی نامدار به «تَنگِ قَندیل» در شهر کازرون پارس دستبُرد زده و با کَند و کاوهای غیرمجازِ گُسترده و پِیاپِی گِرداگِرد یادگار ساسانیان را گودال های بزرگی پدید آورده و به آن شبیخون زده اند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، در شمال روستای «تَنگِ قَندیل» کازرون و در دامنۀ بستر یک رودخانۀ تاریخیِ فصلی بر صخرۀ پیوسته به کوه و بر روی یک تکه سنگ جداگانه (منفرد) نگارکَندی (نقش برجسته) زیبا از صحنۀ ازدواج شاهنشاه ساسانی تراشیده شده که به باور پژوهشگران و باستان شناسان، دُردانۀ سنگ نگاره های ساسانی ایران به شمار می آید که از اَرزش بسیار فراوانی نزد کارشناسان اَمر برخوردار است. در این نگارکَند با صحنه ای عاشقانه رو به رو هستیم که راز و رمزهای نهفته ای را در دل خود پنهان دارد. این یادگار ساسانیان یگانه و بی مانند (منحصر به فرد) است و یکی از زیباترین صحنه های تاریخی ایران را به نمایش گذاشته است که از دیدگاه بررسی و پژوهش های تاریخی، آیینی و جایگاه اجتماعی دورۀ ساسانیان دارای اَرزش بسیار فراوانی است. همچنین پژوهشگران و کارشناسان به اَنگیزۀ فرم، تراش و محتوای سنگ نگارۀ ساسانی نامدار به «تَنگِ قَندیل» آن را از با اَرزش ترین و نفیس ترین نگارکَندهای تاریخی ایران می دانند که اَفزون بر روایت تاریخی که به وسیلۀ این سنگ نگاره نشان داده شده است، می توان آن را در ردیف اَندک سنگ نگاره های باستانی ایران به شمار آورد که نگاره ای (تصویر) از یک زن ایرانی با پوشش زیبا و ویژۀ ایرانیان در آن به نمایش گذاشته شده است. از سویی، سنگ نگارۀ «تَنگ قَندیل» از دید سبک شناسی و فرم بدن به باور باستان شناسان به سنگ نگاره ای در نقش رستم مَرودشت همانند است و درمیان سال های 260 تا 273 میلادی تراشیده شده است.

اما عاشقانه ترین سنگ نگارۀ ساسانی ایران روزگار ناخوشی را سپری می کند و در بدترین شرایط حفاظتی و نگهداری به سر می برد. سوداگران و تاراجگران فرومایه به بهانه های پوچ و خیال اَنگیز یافتن گنج که هیچ وجود خارجی ندارد در پیرامون و گِرداگِرد و عَرصۀ نگارکَند «تَنگ قَندیل» دست به کَند و کاوهای غیرمجاز گُسترده و پِیاپی زده و محوطۀ باستانی را زیر و رو کرده و شخم زده اَند که دل هر دوستدار تاریخ و فرهنگ ایرانی از این همه توهم و نادانی و نابِخردی به درد می آید و مایۀ اَفسوس و دریغ است.

آنچه بیش از پیش مایۀ دل نگرانی کُنشگران و کارشناسان میراث فرهنگی است برخورد و رفتار ناپخته و نسنجیده و اِقدام غیرکارشناسی مسولان وقت ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان در پاییز سال 1398 خورشیدی است که به بهانۀ حفاظت بهتر از یادگار ساسانیان، گِرداگِرد آن را با دیوارچینی و فنس کشی با فاصله ای بسیار نزدیک به سنگ نگاره، محصور و محدود کرده اند که این کار آن ها مورد نقد بسیار کُنشگران و کارشناسان میراث فرهنگی جای گرفته است. در واقع، میراث فرهنگی حریم یادمان ملی را خَدشه دار کرده است و این کار با روح قانون های میراث فرهنگی و منشورهای فراملی (بین المللی) حفاظت و مرمت آثار و قانون حریم و عَرصۀ آثار تاریخی ناهَمسان و ناسازگار بوده و تخلف به شمار می آید. از سویی، به باور کارشناسان میراث فرهنگی، همین دیوارچینی و فنس کشی ها اَنگیزۀ دست اَندازی های بیشتر سودجویان و قاچاقچیان اَموال تاریخی و فرهنگی شده و به تحریک آن ها برای خرابکاری های بیشتر دامان خواهد زد و آیندۀ ناروشنی را پیش روی یادگار ساسانیان قرار خواهد داد و سرنوشت غم اَنگیزی را برای آن رقم زده و در اِنتظار آن است. همچنین اِرتباط معنایی گردشگران و بازدیدکنندگان با اثر تاریخی قطع خواهد شد و دیگر کسی میلی به بازدید از یادگار ساسانیان نخواهد داشت.

سخن درخُور نگرش این است که، نگارنده همان سال با رفتن به ادارۀ کل میراث فرهنگی استان و دیدار و گفت و گو با مسولان وقت میراث فرهنگی اِعتراض شدید خود را به اِقدام صورت گرفته، کرده و خواستار برچیده شدن فنس کشی و دیوارچینی ها شده بود که شوربختانه با پاسخ های غیرکارشناسی و ناروا و نادرست مسولان رو به رو شده و از دنبالۀ گفتمان بر سر آن پرهیز کرده است. با این همه، نگارنده در گزارشی جامع و کامل با نام  نقض قانون در سنگ نگارۀ ساسانی «تنگِ قَندیل» از سوی میراث فرهنگی! در همان زمان به عملکرد مسولان وقت میراث فرهنگی واکنش نشان داده و در گفت و گو با کارشناسان میراث فرهنگی به نقد آن پرداخته است و اِنتظار می رفت تا مسولان میراث فرهنگی گامی اَرزنده در این زمینه بردارند. اما گویا هنوز برخی از مسولان میراث فرهنگی شیوۀ رفتار و برخورد با یادمان های تاریخی و فرهنگی را نمی دانند و همچنان " در بر همان پاشنه می چرخد! " . این موضوع بیانگر آن است که، هنوز برخی از مسولان میراث فرهنگی کشور درک درستی از مسایل میراث فرهنگی ندارند و همچنان راه درازی در پیش است. به هر روی، مسولان وقت میراث فرهنگی استان و طراحان این ایده (فنس کشی و دیوارچینی در محوطۀ باستانی تنگ قندیل) باید پاسخگوی رُخدادهای پیش آمده باشند و به درخواست (مطالبه) کُنشگران میراث فرهنگی و اَفکار هَمگانی اِحترام گذاشته و در رفع چالش های موجود اِقدام کنند.

اما میلاد وَندایی، باستان شناس نخستین کسی بود که در اَوایل اِسپندماه سال گذشته در بازدید میدانی خود در فیلمی که در «میراث باشی» منتشر کرده بود به فاجعۀ رُخ داده و اَنبوه کَند و کاوهای غیرمجاز واکنش نشان داده و آگاهی رسانی کرده بود. با این همه و پس از گذشت یک ماه در بازدید گروهی نگارنده به همراه راهنمایان گردشگری استان در نوروز اِمسال با همان صحنه های غم اَنگیز و دِهشتناک رو به رو بوده و تنها گودال های بخش جلو سنگ نگارۀ «تَنگ قَندیل» آن هم به گونۀ ناشیانه با سنگ های ریز و درشت  پُر شده بود و اَنبوه گودال ها همچنان به حال خود رها شده است. همچنین درِ ورودی فنس کشی که سال های گذشته قفل بوده، بدون قفل و باز شده بوده و اَفراد سودجو را تحریک به اِقدام های خرابکارانه خواهد کرد.

چالش بزرگ میراث فرهنگی در دادگاه ها

اما برخی از مدیران و مسولان میراث فرهنگی کشور از یک چالش بزرگ در دادگاه های کشور نام می برند. آن ها می گویند، زمانی که یک قاچاقچی اَموال تاریخی و یا یک فرد متخلف را به دادگاه معرفی می کنیم و کارشناسان ما برای دفاعیه به نشست های دادگاه ها می روند، نخستین پرسش قاضی یا رییس دادگاه این است که، چرا برای یادمان های تاریخی خود فنس کشی نمی کنید تا از بروز رُخدادهای میراث فرهنگی و کَند و کاوهای غیرمجاز در پیرامون یادگارهای تاریخی بتوان پیشگیری کرد و همین موضوع سبب می شود پرونده های میراث فرهنگی در دادگاه ها با چالش رو به رو شده و ماه ها و حتا سال ها درگیر یک پرونده باشیم و گاهی هم به نتیجۀ دلخواهی نمی رسیم. در پاسخ به این موضوع و چالش پیش رو، بیشتر کارشناسان پیشکسوت میراث فرهنگی خواستار بازنگری و به روز رسانی قانون های موجود با میراث فرهنگی و آموزش داوران (قضات) دادگستری هستند. همچنین وزیر میراث فرهنگی و معاونت آن باید چُنین مواردی را پیگیری کرده و با نمایندگان خانۀ ملت (مجلس) به مذاکره پرداخته و نقص های قانون را برطرف کنند. زیرا همان گونه که کارشناسان میراث فرهنگی می گویند، به هیچ روی نباید و نمی توان برای یادمان های تاریخی و محوطه ها به ویژه آثار و بناها فنس کشی و دیوارچینی کرد. مهم ترین اِقدمی که وزارت میراث فرهنگی و دولت باید اَنجام دهد پالایش فرهنگ و آموزش به مردم است. موضوعی که نگارنده و کُنشگران میراث فرهنگی سال های سال است آن را فریاد می زنند.

گودبرداری در حریم درجه یک سنگ نگارۀ «تَنگ قَندیل»!

اما به تازگی در حریم درجه یک و نزدیکی سنگ نگارۀ ساسانی نامدار به «تنگ قَندیل» نهاد یا اُرگانی آغاز به خاک برداری و گودبرداری کرده است که از دید قانون های میراث فرهنگی ممنوع بوده و تخلف به شمار می آید و مسولان میراث فرهنگی استان و شهر کازرون باید هرچه زودتر به این موضوع ورود کرده و از دنبالۀ کار پیشگیری کنند.

از سویی، در سال های گذشته با وجود آگاهی رسانی به هنگام نگارنده به مسولان یگان حفاظت میراث فرهنگی استان و شهر کازرون در حریم درجه یک و ممنوعۀ یادگار ساسانیان مخزن و منبع آب ساخته شده و قانون های میراث فرهنگی را نقض کرده و زیر پا گذاشته اَند که گزارش های آن موجود است.

با این همه، تلفن های نگارنده در زمینۀ آگاهی رسانی و چالش های موجود سنگ نگارۀ «تنگ قَندیل» با مدیرکل میراث فرهنگی استان، مدیر روابط عمومی استان و مسول یگان حفاظت میراث فرهنگی شهر کازرون به نتیجه ای نرسید و هیچ کدام از مسولان تا هنگام نگارش این گزارش پاسخگو نبوده اَند!

بازشناسی سنگ نگارۀ ساسانی «تَنگِ قَندیل»

سنگ نگارۀ «تنگ قَندیل» بر روی سنگی به پهنای هشت متر در پنج و نیم متر تراشیده شده و اندازۀ خود اثر دو متر و 80 سانتی متر در دو متر و 10 سانتی متر است. در این صحنه دو مرد و یک زن به گونۀ ایستاده تراشیده شده اند. فرد میانی یا شاهنشاه بر روی یک پای خود تکیه داده و دست چپ خود را بر شمشیر گذاشته و در حال گرفتن گل از بانویی است. پوشاک وی به گونۀ بالاتنه چسبان با یک شنل آویزان و شلوار گشاد چین دار است. در رو به روی او و سمت چپ زنی ایستاده و بر روی پای چپ خود تکیه داده و به شاهنشاه گلی را می دهد. پوشاک وی به گونۀ جامۀ جلو باز بلندی (قبا) است که تا روی زمین دنباله یافته است. در پشت سر پادشاه و سمت راست فردی حلقۀ قدرت را در دست راست خود گرفته و دست چپ خود را بر روی شمشیر جای داده است. پای این فرد و شمشیر پادشاه بسیار آسیب دیده است.

دربارۀ شناخت و هویت نگاره های این یادمان باستانی دیدگاه های گوناگونی وجود دارد. علی اکبر سرفراز، باستان شناس که برای نخستین بار به شناسایی (معرفی) این نگارکَند درگذشته پرداخته است، پادشاه را شاپوریکم  و شهبانو را آذر آناهیتا دانسته است. ولی دربارۀ فرد پشت سر پادشاه دیدگاهی را به میان نیاورده است و تنها آن را جانشین (ولیعهد) پادشاه دانسته است. با این همه، دیدگاه وی دست کم دربارۀ پادشاه رد شده است و پژوهش های تازه تر و نوین چیز دیگری را نشان می دهد. علی رضا جعفری زند و بانو نگین میری، باستان شناس باور دارند که پادشاه بهرام دوم است که گل را از شهبانوی خود می گیرد.

بانو میری که بر روی دوره ها و زندگی اجتماعی ساسانیان پژوهش کرده است پیشتر به تارنمای فرهنگی مهرگان گفته بود : « نگارۀ پادشاه، چهرۀ بهرام دوم را نشان می دهد. زیرا تاج بهرام که نشان «ایزد بهرام» است بال مانند و میان دایره جای دارد که بر روی سکه ها نیز آشکاراست. بهرام دوم، نخستین پادشاهی است که در سکه ها به همراه شهبانو و همسر خود دیده شده است. نگارۀ زن نیز، شاپور دُختک همسر پادشاه است که گلی را به زیبایی به پادشاه پیشکش می کند. پشت سر پادشاه نیز، بهرام سوم که جانشین شاهنشاه بوده است، دیده می شود. در این جا ما با یک صحنۀ مهرورزانه و عاشقانه رو به رو هستیم که در واقع، نگاره ای از ازدواج را به نمایش گذاشته است و همین جُستار(بحث) این نگاره را به یکی از بی همتاترین و زیباترین نگارکَندهای ساسانی تبدیل کرده و چهرۀ یک بانو را کاملا ناهمسان و ویژه نشان می دهد».

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، سنگ نگارۀ «تنَگ قَندیل» در تاریخ 13 اَمردادماه 1380 خورشیدی و با شماره 4539 در فهرست یادمان های ملی به ثبت رسیده است.

نگاره های زیر در روز آدینه چهارم فروردین ماه و به تازگی گرفته شده است، آن ها را ببینید :

نگاره ای مربوط به خوردادماه سال 1391

نگاره ای مربوط به دی ماه 1395 خورشیدی که در کف اصلی و بستر تنگه دستکاری شده و سطح زمین را غیرعلمی بالا بردند

تابلو معرفی اثر که خود به یک اثر تاریخی تبدیل شده و رنگ پریده است

حفاری غیرمجاز زیر تابلو معرفی میراث فرهنگی نشان از نبود نظارت مسولان از یادگارهای ملی است

اُنبوده حفاری های غیرمجاز گرداگرد سنگ نگاره ساسانی تنگ قندیل چیزی جز افسوس و دریغ برجای نمی گذارد

حفاری های غیرمجاز به عرصه و محوطه باستانی آسیب های برگشت ناپذیری را وارد آورده است

حفاری غیرمجاز جلو سنگ نگاره که ناشیانه و با سنگ های ریز و درشت پر شده است

در ورودی پس از فنس کشی که باز است و راه را برای دست اَندازی ها باز گذاشته است

دیوارچینی و فنس کشی محوطه تنگ قندیل که افزون بر خدشه دار شدن دید منظری اثر، نقض قانون بوده و باید برچیده شود

گودبرداری در حریم درجه یک محوطه باستانی تنگ قندیل که به تازگی صورت گرفته است

سنگ نگاره ساسانی نامدار به تنگ قندیل در کازرون پارس

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر اَنجمن مهرگان