تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*
چندی است که شماری از گِل نبشته های باروی میراث جهانی پارسه یا همان تخت جمشید از موزۀ ملی ایران در تهران به موزۀ تختگاه پارسه در شهر مَرودشت برگشته و در خانۀ اصلی خود به نمایش گذاشته شده است. اما آنچه مایۀ نگرانی کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی است روش کار بر روی این لوح های خِشتی و گِلی بوده که بسیار حساس و شکننده اَند. همچنین روش در دست گرفتن این گِل نبشته ها برای خوانش و معرفی آن ها همچنان مورد انتقاد کارشناسان میراث فرهنگی است.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، برگزیده ای (منتخب) از لوح های خشتی و گِلی مربوط به باروی پارسه (تخت جمشید)، یکشنبه یکم خوردادماه 1401 خورشیدی به اَنگیزۀ روز جهانی موزه ها و هفتۀ میراث فرهنگی در موزۀ تختگاه پارسه (تخت جمشید) رونمایی شد.
این لوح های هخامنشی سرانجام پس از رایزنی ها و کوشش های مسولان دستگاه های گوناگون در مهرماه سال 1398 خورشیدی و پس از کمابیش 85 سال به ایران بازگشته و به موزۀ ملی ایران در تهران جا به جا شد. اما هم اینک چندی است که شماری (تعدادی) از لوح های هخامنشی در موزۀ تختگاه میراث جهانی پارسه به نمایش در آمده و مورد بازدید همگان جای گرفته است.
نگرانی کارشناسان میراث فرهنگی از روش کار بر روی گِل نبشته های هخامنشی
اما آنچه همواره مورد نقد کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی بوده و صدای اعتراض آن ها را بلند کرده و مایۀ دل نگرانی آنان شده است، روش کار بر روی گِل نبشته های هخامنشی است. به بیانی روشن تر، روش در دست گرفتن این لوح های خِشتی و گِلی که بسیار حساس و شکننده هستند برای معرفی و خوانش از سوی یکی از زبان شناسان پایگاه میراث جهانی پارسه که به عنوان مشاور بخش کتیبه شناسی آن پایگاه جهانی معرفی شده و در فیلم هایی که در درگاه (کانال) تلگرامی پارسه منتشر و پخش شده است مورد انتقاد شدید برخی از کارشناسان قرار گرفته است.
این فرد با فشار دادن بر روی لوح ها و در دست چرخاندن و مالیدن پِیاپی دست بر روی گل نبشته های هخامنشی با دستکش لاتکس که خود از مواد شیمیایی تشکیل شده است، به معرفی و خوانش آن ها برآمده، که جای نقد دارد و صدای اعتراض کارشناسان و دلسوزان میراث فرهنگی را درآورده است. از سویی، مرمت گران اشیاء و آثار تاریخی می گویند، حتا برای مرمت چنین آثار حساسی نباید پیوسته آن ها را در دست چرخاند و بر روی آن ها فشار آورد. همچنین دل نگرانی هایی را برای باستان شناسان پدید آورده است. از سویی، باید دانست که در پایگاه های جهانی و ملی به ویژه در پارسه (تخت جمشید) که نگین و دُردانۀ یادمان های تاریخی و فرهنگی کشور است، جای هیچ گونه آزمون و خطایی نیست.
آنچه نیاز به یادآوری است، این است که، چگونه هنگامی که وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور در مخزن موزۀ ملی ایران با دستکش به اَشیای تاریخی دست زده و آن ها را لمس می کند صدای اعتراض رسانه ها و کارشناسان (به درستی) بلند می شود، ولی همین کارشناسان و رسانه ها در این مورد که بسیار مهم تر و حساس تر است، سکوت پیشه کرده اند...
یک باستان شناس : روش کار بر روی گِل نبشته های هخامنشی مایۀ دل نگرانی ما است
علی رضا جعفری زند، باستان شناس با گرایش دوران تاریخی یکی از کسانی است که دل نگران گِل نبشته های هخامنشی است و از روش کار و حفاظت آن ها پرسش هایی را به میان آورده و به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « زمانی که ما با یک پدیده یا اثری از گذشته به ویژه آن هایی که از زیر خاک بیرون می آیند رو به رو هستیم، تعهداتی نسبت به حفاظت از آن ها داریم. همچنین باید دانست که لوح های هخامنشی موجود بسیار ارزشمند و مهم به شمار می آیند. در فیلمی که از سوی پایگاه جهانی پارسه منتشر شده و فردی به عنوان زبان شناس آن را برای خوانش و معرفی در دست می گیرد، برخوردی غیرحرفه ای صورت گرفته است.
از سویی، این پرسش برای من به وجود می آید که، آیا در جا به جایی لوح ها از تهران به مَرودشت و آن بخش هایی را که ما نمی بینیم و به نمایش گذاشته نشده، همۀ موارد حفاظتی بر روی آن ها انجام گرفته است یا نه؟ از همین روی، من با نگرش به این رویکرد که می دانم در همۀ جهان زمانی که اَشیای تاریخی شکننده ای همانند لوح ها، سندهای کاغذی و کتاب های خطی و غیره را در برابر خود دارند در ویترین شیشه ای قرار می دهند. آن گاه می توان با رعایت به وسیلۀ یک چیزی یا بر روی خود سطح ویترین، لوح را برای مطالعات علمی و پژوهش و بررسی چرخانده و جا به جا کرد و کار خوانش را بر روی آن انجام داد. زیرا این احتمال وجود دارد زمانی که لوح ها را حتا با دستکش در دست می گیرید از دستان شما بر زمین بیفتد و آسیب ببیند. از سویی، اگر ماسک بر روی صورت نداشته باشیم، ممکن است که ترشحات و قطره های آب دهان بر روی لوح ها پاشیده شود. پس روش کار بر روی این لوح ها نادرست است و جای نگرانی دارد. این جُستارها مواردی است که در همۀ جهان از دید حفاظتی به درستی رعایت می شود. باید دانست که این لوح ها وابسته به 2500 سال پیش است و از ارزش بسیار فراوانی برخوردار است و داده های مهمی را به ما نشان می دهد. همچنین همان گونه که می دانیم این لوح ها بسیار حساس و شکننده هستند. پس هر فرد دوست دار میراث فرهنگی حتا غیرمتخصص که این فیلم ها را ببیند، در خواهد یافت با آثار بی مانند (منحصر به فرد) و بی همتایی رو به رو است و نباید با این روش با لوح ها به گونۀ ساده و آسان (سهل الوصول) برخورد کرد.
این اَشیای ارزشمند باید در مرکزی مطمئن با شرایط حفاظتی دقیق جای گیرد و با آن ها برخورد شود. زیرا مگر ما چند نمونه از این لوح ها در اختیار داریم؟ لوح هایی که هرکدام دریچه ای تازه از دانش و آگاهی را بر ما می گشاید و داده های سودمندی در اختیار ما می گذارد. این لوح ها دربارۀ دستمزد کارگران، رَهسپارانی که از شوش باستان آمده اند و دیگر موارد به ما آگاهی می دهد. همچنین در این لوح ها با نام های ویژه ای و ایزدان و نیایشگاه هایی برخورد می کنیم که از دیدگاه پژوهش های تاریخی دارای اهمیت بسیاری هستند. از همین روی، ما خویشکاری (وظیفه) داریم تا همان گونه که این لوح ها و اَشیای تاریخی سالم به دست ما رسیده، با حفاظت و نگهداری و روش درست برخورد با آن ها، بتوانیم این یادگارهای ارزشمند را برای فرزندانمان که صاحبان اصلی این سرزمین هستند، نگه داشته و به آیندگان بسپاریم. پس طبیعی است که هرکس دغدغۀ میراث فرهنگی را دارد با دیدن این فیلم ها نگران شود. از سویی، همان گونه که گفتم این موارد تنها بخشی از آن چیزی است که ما می بینیم و همچنان پرسش ها از چگونگی جا به جایی لوح ها از تهران به مَرودشت، روش حفاظتی و برخورد با آن ها و مواردی از این دست برجای است. به هر روی، امیدوار هستیم افرادی که با لوح ها سر و کار دارند، در گام نخست ارزش و اهمیت فراوان آن ها را بدانند و حفاظتی که از استانداردهای جهانی برخوردار است را برای این لوح ها به کار گرفته و به درستی از آن ها نگهداری کنند.
باید دانست که مرمت و حفاظت امروزه یک دانش جهانی است و ما باید از تجربۀ جهانیان در برخورد با یادمان های تاریخی بهره گرفته و به کار بندیم».
کمبود امکانات در کشور برای حفاظت و مرمت یکی از چالش های میراث فرهنگی است
دکتر جعفری زند در بخش دیگری از سخنان خود به کمبود امکانات در کشور برای حفاظت و مرمت و نگهداری آثار و یادمان های تاریخی اشاره کرده و به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « در جهان فروشگاه هایی وجود دارد که همۀ وسایل در ارتباط با کاوش های باستان شناختی، مرمت و حفاظتی و در کل میراث فرهنگی در آن ها موجود است که ما در کشور چنین فروشگاه هایی را نداریم و از کمبود امکانات رنج می بریم و باید از وسایل ابتدایی استفاده کنیم که این گونه موارد از چالش های مهم میراث فرهنگی به شمار می آید».
لوح های هخامنشی که پیشتر خوانده شده است
یکی از مواردی که کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی به آن اشاره دارند و دل نگرانی ها را اَفزایش می دهد، موضوع خوانش لوح های هخامنشی است. این باستان شناس در همین زمینه به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « این لوح ها در گذشته و بیش از چندین دهه پیش از سوی دانشگاه شیکاگو خوانش و برگردان (ترجمه) شده و به گونۀ مقاله و کتاب به زبان اِنگلیسی بارها منتشر شده است و دیگر چه نیازی است که دوباره بخواهیم آن ها را بخوانیم؟ همچنین اگر برای تودۀ مردم (افراد عام) بنا است آن ها را بخوانیم و آگاهی رسانی کنیم، نیازی به در دست گرفتن لوح ها، آن هم با این روش نیست و همان گونه که پیشتر گفتم باید بر روی سطحی در ویترین شیشه ای گذاشت و آن سطح را چرخاند و خوانش لوح را انجام داد.
همچنین امکان دارد این فیلم ها دست به دست شده و به بیرون از مرزهای کشور و به دست کارشناسان و متخصصان اَمر برسد و ما را سرزنش کنند. در پایان امیدوار هستم که مدیریت پایگاه میراث جهانی پارسه و دیگر همکاران آن ها به شیوه ای با این لوح ها برخورد کنند که مایۀ نکوهش ما نشود. و آن گاه مسولان دانشگاه شیکاگو بگویند پس از 70 تا 80 سال این لوح ها را به شما برگرداندیم، ولی نتوانستید به درستی از آن ها نگهداری و حفاظت کنید. امیدوارم هرگز چنین رُخدادی پیش نیاید. یادمان باشد که این یادگارهای تاریخی و فرهنگی از آنِ همۀ مردم ایران است و مُلک شخصی کسی نیست که هر گونه خواست با آن ها برخورد کند و ما در برابر آن ها مسئولیت داشته و باید به بهترین روش از آن ها حفاظت و نگهداری کنیم. پس همۀ این موارد اَنگیزه ای خواهد شد که ما همواره دل نگران باشیم».
سرگذشت لوح های هخامنشی
باستان شناسان این لوح ها را در سال 1313 خورشیدی در پارسه کشف کرده و با موافقت دولت وقت ایران برای بررسی و پژوهش به دانشگاه شیکاگو امانت دادند. لوح ها در 50 صندوق چوبی در برگیرندۀ کمابیش 2000 جعبۀ مقوایی و چند آوَند (ظرف) نفتی که در پارسه (تخت جمشید) به پارافین آب شده، آغشته شده بودند، از راه شهر بوشهر به کشور آمریکا فرستاده شده که پس از دهه ها کوشش و رایزنی های فراملی (بین المللی) از سوی مسولان اَمر در سال 1398 خورشیدی به ایران بازگشتند.
این لوح های تاریخی ارزشمند که بخش کوچکی از آثار برجای مانده در موسسۀ شرق شناسی شیکاگو آمریکا بود شامگاه دوشنبه 8 مهرماه 1398 خورشیدی به موزۀ ملی ایران تحویل داده شد و از چهارشنبه 10 مهرماه همان سال در اِنتهای سالن بخش ایران باستان در تالار هخامنشی موزۀ ملی ایران به نمایش در آمد.
این اسناد بسیار ارزشمند که رمزگشای بخش مهمی از تاریخ نوشتاری (مکتوب) دودمان هخامنشیان در دورۀ داریوش یکم به شمار می آید و در نزد کارشناسان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است، بنا بود در همان سال (98) در موزۀ میراث جهانی پارسه رونمایی شود، ولی به اَنگیزۀ روی کار آمدن و گسترش بیماری کووید 19 و ویروس کرونا برگزاری آن به عقب افتاد.
در پایان امیدوار هستیم که مسولان پایگاه میراث جهانی پارسه در روش کاری خود تجدید نظر کرده و به دیدگاه کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی که از روی دلسوزی و تنها برای بهتر شدن وضعیت موجود آن پایگاه نقدی را بیان داشته، احترام گذارند و به جای واکنش های غیرعلمی و سر و صدا در شبکه های اجتماعی، دست به اصلاح کار خویش زنند.
*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان