تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی- سیاوُش آریا*

ساخت و پدیداری معدنی در حریم درجه یک یادمان تاریخی نامدار به «قصرِ قُباد» در شهر کَوار، اَفزون بر نابودی زیست بوم و طبیعت زیبا و بی همتای منطقه، سبب خَدشه دار شدن و شکستن حریم این یادگار ملی شده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، حال ایران این روزها خوب نیست و مردم کشور همسو با داغ دیدگان مردم ارجمند آبادان هستند، و حال یادمان های تاریخی و فرهنگی بسیار بدتر از این روزهای ایران است...

اما یادمان تاریخی – فرهنگی قلعۀ قلات که بیشتر به قَصرِ قُباد نیز نامدار است یکی از دژهای مهم و راهبردی (اِستراتژیک) دوران باستان بوده است. در این یادمان تاریخی – فرهنگی بر پایۀ سفال های موجود می توان سه دورۀ تاریخی از روزگار هخامنشیان تا ساسانی و دورۀ اسلامی را دید که همین موضوع ارزش و اهمیت قصرِ قُباد را در دوره های گوناگون تاریخی بازگو و بازنمایی کرده و نشان می دهد. اما با این همه، قصرِ قُباد روزگار سخت و دشواری را پشت سر می گذارد. بیشتر سازه های روی دژ که در پیوند با دورۀ اسلامی است به اَنگیزۀ رسیدگی نکردن و مرمت و بِهسازی در حال ریزش و نابودی است. در بخش هایی از این یادمان ملی و تاریخی همانند دیگر یادگارهای تاریخی در سراسر کشور با کَند و کاوهای غیرمجاز سوداگران اَموال تاریخی و فرهنگی رو به رو هستیم که آسیب های برگشت ناپذیری را بر جای گذاشته است. یادگاری نویسی با رنگ بر روی پلکان سنگی و ورودی قلعۀ قلات از سوی بازدیدکنندگان و حتا کوهنوردان که جای بسی اَفسوس و دریغ دارد، چهرۀ زشت و زننده ای را به نمایش گذاشته است. روشن کردن آتش و جا گذاشتن خاکستر آن از سوی کوهنوردان و بازدیدکنندگان در پیرامون دژ نامدار به قصرِ قباد نیز صحنۀ نازیبا و زشتی را به جا گذاشته است. رویش اَنبوه خار و خاشاک بر روی دژ و شکستن درختچه ها از سوی برخی از بازدیدکنندگان از دیگر دشواری های پیش روی یادمان تاریخی قلعۀ قلات است.

تجاوز معدن کاران به حریم یادمان تاریخی قَصرِ قُباد

با این همه و بی گمان بدترین درد و دشواری یادمان تاریخی و فرهنگی نامدار به قصرِ قُباد، دست اَندازی (تجاوز) معدن کاران به حریم درجه یک آن است. ساخت و پدیداری معدن در حریم قلعۀ قلات گویا کمابیش از سال های 1394 و 95 خورشیدی آغاز شده و با راه اَندازی و تجهیز کارگاه های مورد نیاز، هم اینک چند سالی است که در حال بهره برداری است. اما دست اَندازی معدن کاران به حریم درجه یک یادمان ملی بر پایۀ قانون های میراث فرهنگی کشور که آشکارا در کتاب قانون از آن سخن گفته شده و روشن و شفاف است، ممنوع بوده و تخلف به شمار می آید. ولی آنچه که با پدیداری معدن کاری در منطقه رُخ می دهد نه تنها دست اَندازی و خَدشه دار شدن حریم درجه یک یادمان ملی است، بلکه نابودی زیست بوم و طبیعت زیبا و بی همتای منطقه و کوه خواری از سوی سوداگرانی است که چشم اَنداز منطقه را نیز مورد هدف قرار داده و به آن آسیب رسانده اَند که باید هرچه زودتر از دنبالۀ کار آن ها پیشگیری کرد.

سخن درخُور نگرش این است که نگارنده در بازدید میدانی خود در اِسپندماه سال 1395 خورشیدی که تازه معدن راه اَندازی و آغاز به کار کرده بود، با رفتن به ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان، موضوع را به مسوول حرایم و معاونت وقت میراث فرهنگی آگاهی رسانی کرده و خواستار پیگیری و پیشگیری از دنبالۀ کار معدن شده بود. اما شوربختانه با گذشت بیش از شش سال و در تازه ترین بازدید میدانی نگارنده، نه تنها معدن کاری در منطقه تعطیل نشده، بلکه با تجهیز کارگاه های گوناگون و پیشرفت بسیار زیاد همچنان به کار خود ادامه می دهد.

آنچه مایۀ شگفتی است بی تفاوتی و بی خیالی برخی از مسوولان میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی وقت است که به سادگی و آسودگی از کنار چالش های میراث فرهنگی به بهانۀ کمبود بودجه و نیروی کار کافی می گذرند و یادمان های تاریخی و فرهنگی تکرارناپذیر را به حال خود رها می کنند. در فَرجام نیز، این یادمان های تاریخی و فرهنگی که نشانه های هویتی و شناسنامۀ بالندۀ مردمی با فرهنگ و تمدن است که از میان می رود و از چهرۀ تاریخ و صفحۀ روزگار پاک خواهد شد و ما تنها بینندۀ نابودی آن ها هستیم که جای بسی اَفسوس و دریغ دارد. به هر روی، مسوولان وقت میراث فرهنگی استان باید پاسخگوی کم کاری های خود باشند.

با این همه، نگارنده بر پایۀ خویشکاری (وظیفه) ملی و مسوولیت اجتماعی خویش، دست اَندازی معدن کاران را به آگاهی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان رسانده است. همچنین موضوع را به آگاهی مسوولان یگان حفاظت میراث فرهنگی استان رسانده و خواستار پیگیری آن شده است. از سویی، یکی از مسوولان یگان حفاظت میراث فرهنگی استان پس از چند روز در گفت و گو با نگارنده از فرستادن گروهی از کارشناسان میراث فرهنگی به منطقۀ قَصرِ قُباد برای بررسی و پیگیری موضوع معدن کاری خبر داده است که مایۀ خشنودی بوده و همچنان امیدوار به تعطیلی معدن در حریم درجه یک یادمان تاریخی – فرهنگی قلعۀ قلات و پیشگیری از دست اَندازی ها هستیم.

قصرِ قُباد، دژی استوار بر فراز کوه

قلعۀ قلات یا قصرِ قُباد، دژی است استوار و پایدار که در منطقۀ سرد کوهستانی کوه های بورَکی کَوار و بر روی نوار زلزله خیز پارس و مُشرف بر جلگۀ پهناور (وسیع) و حاصلخیز منطقۀ کوار جای گرفته است. دربارۀ تاریخچۀ دژ، بر پایۀ سفال های موجود بر روی سطح محوطه و شواهد موجود، می توان سه دورۀ تاریخی را برای آن پنداشت. دورۀ هخامنشی که تنها شواهد آن سفال است و دورۀ ساسانی که اَفزون بر سفال ها، سازه های دستکَند همانند مخزن آب و معماری برجای مانده در آن است. در اوایل دورۀ اسلامی نیز چندین حوضچه آب، آب اَنبار و دیگر سازه های معماری به آن اَفزوده شده است.

شناسه های (مشخصات) بنا : محدوده ای کمابیش از سطح کوه بورَکی که راه دستیابی به آثار دژ از سوی یک دالان (تونل) کَنده شده در صخره به ریخت (اِل) که گوشۀ خاوری باختری (شرقی غربی) به درازای 10 متر و پهنای 80 سانتی متر و بلندای سقف تا 2 متر و شمار 21 پله که پس از گذر این بخش به وسیلۀ پاگردی به درازای 2 متر و پهنای 1 متر به گوشۀ شمالی جنوبی به درازای 12 و پهنای 1 متر و شمار 26 پله دیگر به بالای کوه و دژ راه می یابیم. در بالای کوه سازه های سنگی با نقشۀ (پلان) مربع - دایره و مستطیل با ملات ساروج و گچ که دارای تاق کمانی (قوسی) بوده و در برخی موارد به وسیلۀ ستون های سنگ چین حمایت می شده است، وجود دارد.

مجموعۀ یاد شده در گذشته کاربرد دفاعی داشته و برخی از سازه ها برای ذخیرۀ آب مورد بهره قرار می گرفته است.

یک باستان شناس : قصرِ قباد، دژی از دورۀ باستانی ایران است

علی رضا جعفری زند، باستان شناس با گرایش دوران تاریخی که یادمان فرهنگی - تاریخی نامدار به قصرِ قُباد را از نزدیک دیده است به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « قصرِ قباد، دژی به جا مانده از اواخر دورۀ ساسانی است که در دورۀ اسلامی هم از آن استفاده شده و سازه هایی همانند آب اَنبارها بدان اَفزوده شده است. همچنین برخی بر این باور هستند که فرقۀ اسماعیلیه از این دژ همانند دیگر دژهای ایران، استفاده کرده اند».

دکتر جعفری زند دربارۀ گاهنگاری سازه های دستکند بر روی دژ همانند مخزن آب نیز به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « این سازه های دستکند که کاربری مخزن آب دارند همگی در پیوند به اواخر دورۀ ساسانی هستند. همچنین سفال های پراکندۀ دورۀ ساسانی در محوطه برای تاریخ گذاری ما تاثیرگذار است. از سویی، نباید از یاد برد که برخی از آثار ساسانی با دورۀ آل بویه بسیار همانند هستند که باید بیشتر بر روی آن ها بررسی و پژوهش کرد تا به یک گاهنگاری درست و استواری دست یافت. همچنین بیشتر دژهای ساسانی در ایران در دوره های اسلامی مرمت و مورد استفاده قرار گرفته است و این گونه آثار چند دوره ای به شمار می آیند و بسیار اَندک هستند دژهای باستانی که تک دوره ای باشند».

این باستان شناس دربارۀ کاربری بنای قصرِ قباد به تارنمای مهرگان گفت : « این دژها بیشتر کاربری دفاعی و نظامی داشته و در برخی از آن ها به عنوان جایگاه حکومتی نیز استفاده می شده است».

هم اینک تیغه های لودر معدن کاران دامان قصر قباد را زخمی کرده و حریم درجه یک آن را نشانه رفته و زیست بوم و طبیعت زیبای منطقه را نابود کرده و آسیب های برگشت ناپذیری را برجای گذاشته است. قصر قباد حریمش خَدشه دار شده و شکسته است. باید چشم به راه بود و دید که آیا این بار زور میراث فرهنگی به معدن کاران می رسد و می تواند از دنبالۀ کار آن ها پیشگیری کند؟

همچنین سازمان حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی باید به اَنگیزۀ کوه خواری و نابودی زیست بوم منطقه از سوی معدن کاران به این موضوع  ورود کرده و از دنبالۀ کار آن ها پیشگیری کنند. یادمان باشد یادمان های تاریخی و ملی از آنِ همۀ مردم است و همگی در برابر حفظ و پاسداشت آن مسوول هستیم.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، شهر کَوار در 50 کیلومتری جنوب باختری (غربی) شیراز جای دارد. قلعۀ قلات یا قصرِ قباد با شمارۀ 3286 در تاریخ 25 اِسپندماه 1379 خورشیدی به ثبت ملی رسیده است و هرگونه ساخت و ساز، پی کَنی و غیره در حریم درجه یک آن بر پایۀ قانون های میراث فرهنگی ممنوع بوده و جرم به شمار می آید.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

نگاره اسفندماه سال 1395 که تازه کار معدن آغاز شده بود

نگاره اسپندماه سال 1395 که هنوز گودبرداری نشده بود. سنجیده شود با نگاره سال 1401

گودبرداری برای معدن در سال 1401 . سنجیده شود با نگاره بالا در سال 1395

کوه منطقه که از سوی معدن کاران زخم خورده و تراشیده شده است

پدیداری معدن در حریم درجه یک یادمان قصرقباد تخلفی آشکار است

راه ورودی به دژ قصرقباد که از تنگه ای زیبا می گذرد

منظره زیبا با پوشش گیاهی منطقه، صحنه دل اَنگیزی را به نمایش گذاشته است

نمای اصلی دژ که به گونه صخره بلندی است

آثار خاکستر آتش بازدیدکنندگان که در میانه راه برجای مانده و صحنه زشتی را به نمایش گذاشته است

حفاری های غیرمجاز سودجویان اموال تاریخی و فرهنگی در پایین دژ قصرقباد

پیش از رسیدن به قلعه در میان راه، چشمه آبی است که در میانه کوه پدید آمده و این راه ورودی آن است

درخت زیبا و کهنسالی که در ورودی چشمه آب و در سینه کوه جای گرفته است

در فصل بهار پوشش گیاهی منطقه زیبا و دل انگیز است

چاهی بزرگ برای آبرسانی در پایین دژ و میانه راه

دیوارهای سنگی و دفاعی پایین قلعه قلات

سخت ترین و خطرناک ترین بخشی که باید از آن گذشت تا به پلکان ورودی دژ قصر قباد رسید

پلکان ورودی برای دست یابی به بالای کوه و دژ

حفاری های غیرمجاز بر روی عرصه دژ قصرقباد مایه افسوس و دریغ است

درختچه هایی که از سوی برخی از بازدیدکنندگان شکسته و رها شده است

درختی زیبا که بر روی بلندای صخره دژ روییده است

سازه های در پیوند با آب بر روی دژ که مربوط به دوره اسلامی است

سازه ای مربوط به دوره اسلامی که وضعیت بدی دارد و در حال فرو ریختن است

دستکندهای مربوط به دوره ساسانی

سازه های دستکند مخزن آب مربوط به دوره ساسانی

سازه های سنگی روی دژ که فرو ریخته و آوار شده اند

دستکندی که به گمان فراوان گوردخمه ای از دوره ساسانی است و تا کنون شناخته نشده بوده است

نمونه ای از سفال های موجود بر روی سطح محوطه

بالاترین نقطه کوه و دژ که دارای تاسیسات است

بر روی بالاترین نقطه کوه و دژ که بخشی از آثار آن ویران شده است

یادگاری نویسی با رنگ از سوی کوهنوردان که آسیب های فراوانی را برجای گذاشته است

زاویه دید از بالای کوه و دژ قصرقباد و زیبایی های بی شمار منطقه

*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان