مرمت های غیراصولی درچهارتاقی ساسانی رستاق داراب

پنج شنبه 9 فروردین 1403





مرمت های غیراصولی درچهارتاقی ساسانی رستاق داراب



 

 

 

 

 





تارنمای فرهنگی مهرگان گروه میراث فرهنگی سیاوُش آریا*

 

 

داستان تکراری مرمت های غیراصولی بر روی یادگارهای تاریخی در کشور همچنان دنباله دارد و در تازه ترین آن ها، چهارتاقی های ساسانی و ارزشمند رُستاقِ داراب با مرمت های غیراصولی و اجرای بسیار ضعیف و آشفته رو به رو شده و پیکرۀ یکی از چهارتاقی ها به هم ریخته و آسیب جدی دیده است.

 

 

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، گل بود به سبزه نیز آراسته شد. این زبانزد (ضرب المثل) درست حال و روز امروز چهارتاقی های دوقلوی ساسانیِ رُستاق در شهرستان داراب را نشان می دهد. مرمت های ناشیانه و غیراصولی بر روی یکی از چهارتاقی ها که منسوب به اتاق موبدان در دورۀ ساسانیان بوده است، چُنان زشت و ناهمخوان و آشفته انجام گرفته، که هر فردی تنها کمی با زمینۀ میراث فرهنگی آشنا باشد با دیدن آن، شگفت زده و سرگردان و گیج خواهد شد. به ویژه کسانی که این مجموعۀ تاریخی را پیش از مرمت دیده باشند، بی گمان آه از نهادشان بلند شده و سرگشته و دل آزرده می شوند. مرمت های انجام گرفته، تا اَندازه ای ناشیانه و غیراصولی است که هیچ جایی برای دفاع از آن وجود ندارد و ساختار و کالبد بنا را خَدشه دار کرده و آسیب های برگشت ناپذیری را بر پیکرۀ بی دفاع یادگارهای گذشتگان برجای گذاشته است. بهره گیری از گچ بر روی نمای چهارتاقی نخستین و در جای جای درون بنا که بسیار هم ضعیف و بد اجرا شده، صحنۀ زشت و ناخوشایندی را به نمایش گذاشته است که بیانگر نبود تجربه و مهارت کار در میان مرمت گران است. همچنین به باور کارشناسان مرمت، شیوۀ اجرای کار تا اَندازه ای بد و ناهماهنگ و ضعیف انجام گرفته که جای بَسی اَفسوس و دریغ دارد و ساختار بنا را به هم ریخته و دگرگون کرده است. از سویی، مرمت گران بدون حضور کارشناس باستان شناسی، بخش پایینی چهارتاقی نخستین را چندین متر گود کرده و کَنده و پلکانی را به باور خود برای ایستایی بنا ساخته و به آن الحاق کرده اَند! هرچند که، کارشناسان فنی ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان با دفاع از این مورد، ساخت سه ردیف پلکان را در راستای ایستایی چهارتاقی می دانند که بتواند بار و وزن زیاد بنا را تاب آوری کند. کارشناسان فنی میراث فرهنگی استان با نشان دادن و بررسی نگاره های چهارتاقی در زمان اجرای کار که در بایگانی میراث فرهنگی وجود دارد، باورمند هستند که درگذشته نیز، پلکان هایی برای ایستایی چهارتاقی نخستین وجود داشته و مرمت گران با کَندن و گود کردن زیر بنا به آن دست یافته و همان را اجرا کرده اَند. اما با این همه، از شیوۀ اجرای ضعیف پلکان ها دفاع نمی کنند.

 

سخن درخُور نگرش و پرسشی که در این جا به میان می آید، آن است که، برپایۀ ضابطه های میراث فرهنگی که به روشنی در قانون به آن اشاره شده است، هرگونه پِی کنی و کَند و کاوی باید دارای پروانۀ (مجوز) کار از شورای فنی استان و مهم تر از آن، از پژوهشکدۀ باستان شناسی کشور باشد و یک کارشناس باستان شناسی در پروژه حضور یابد و کارها با هماهنگی و زیر نظر وی انجام گیرد. همچنین هرگونه کاری در یادمان های تاریخی و فرهنگی که به ثبت ملی نیز، رسیده باشند از جمله مرمت باید دارای ارایۀ یک طرح و آماده سازی پروپوزال (پیش نویس توجیهی طرح پژوهشی، بر مبنای پژوهش ها و فرضیه های علمی و مستندهای پژوهشی) باشد. حال آن که، مرمت چهارتاقی رُستاق داراب حتا پروانۀ شورای فنی استان را نیز ندارد! هرچند که، کارشناسان فنی میراث فرهنگی در توجیه این مورد، مرمت ها را اضطراری عنوان کرده که نیازی به پروانۀ شورای فنی ندارد. اما آیا به راستی نباید کارهای مرمتی حتا اضطراری دارای یک طرح مصوب باشد؟ و آیا پیش از اقدام های مرمتی، آن هم بر روی چُنین بنای سِترگ و بزرگ و ارزنده ای که نمونه و همتایی در ایران ندارد، بررسی و مطالعه ای صورت گرفته است. بی گمان پاسخ منفی است و به بهانۀ مرمت اضطراری ساختار و پیکرۀ بنا را با مرمت های غیراصولی به هم زده و تغییر داده و دگرگون کرده اَند. از سویی، مرمت گران با کَندن و گودکردن زیر چهارتاقی نخستین بدون حضور یک باستان شناس و کارشناس و ارایۀ طرح، ضابطه و قانون های میراث فرهنگی را زیر پا گذاشته اَند که تخلف به شمار می آید و باید پاسخ گو باشند.

 

با این همه، کارشناسان فنی میراث فرهنگی با دیدن نگاره های (تصاویر) چهارتاقی های رُستاق پس از گذشت یک سال از مرمت ها و پرسش های نگارنده و ایرادهای موجود، بیان داشتند که باید اصلاحیه ای در مرمت ها انجام گیرد.


همچنین طرح مرمت این بنا از سوی یکی از مرمت گران جوان نگاشته شده و در میراث فرهنگی چشم به راه تاییدیۀ شورای فنی است تا در آینده و با تامین بودجه، مرمت های پایانی و تکمیلی انجام شود. اما میراث فرهنگی باید درگام نخست مرمت های غیراصولی را بَرچیند و اصلاح کند. از سویی، کار بر روی چُنین بنای ارزشمند و بسیار مهمی باید به افراد با تجربه و کارآزموده  سپرده شود و بناها و یادمان های باستانی به اَنگیزۀ دیرینگی و ماندگاری آن ها، جای هیچ گونه آزمون و خطایی ندارند.

 

 

 

یک مرمت گر بنا : مرمت چهارتاقی های رُستاق ناشیانه است

 

 

 

سیامک علی زاده مرمت گر بناها، آثار و اَشیای تاریخی با انتقاد از روش اجرا و مرمت های غیراصولی چهارتاقی های رُستاق به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « مرمت چهارتاقی نخستین رُستاق داراب بسیار ناشیانه انجام گرفته است. همچنین تخلف هایی در این مرمت دیده می شود. نخست این که، چه اندازه در رابطه با سازه و نوع مصالح و آسیب شناسی آن بنا مطالعه شده است. و نتیجه های مطالعات چه بوده است که بر پایۀ آن طرح مرمت و حفاظت بنا پی ریزی شده است. بر پایۀ شواهد و نگاره ها، الحاقاتی که به این بنای قدیمی و تاریخی وارد شده، هم از دید زیبایی شناسی و فرم اثر، هم از دید تاریخیت بنا و هم از دید اصالت و نوع مصالح و اجرا دارای ایرادهای جدی است. و هم اینک با دیدگاه معاصر پذیرفته شدۀ فراملی (بین المللی) و همچنین مبانی مرمت در تضاد است».

 

 دکترعلی زاده در دنبالۀ سخنانش افزود : « هماره (معمولا) برای بناهای باستانی کوشش می شود تا کم ترین حد دخالت در آن ها صورت بگیرد. زیرا شکوه و عظمت تاریخی آن ها در همین ویژگی کنونی که دارند، پدیدار می گردد. اگر بنا در حال خطر ریزش و واژگونی باشد، می توان با تمهیداتی آن را استحکام بخشی کرد. یعنی با رویکرد مرمت اِستحکام بخشی و حفظ تاریخیت بنا اقدام های لازم انجام بگیرد. اما در مرمت کنونی، می بینیم که اصالت فرم و تاریخیت بنا خَدشه دار شده است و از مصالح روشن و ناهماهنگ و شاید ضعیف و آن هم با کلی لکه و پاشش ملات روی نمای بنا و نوعی کثیف کاری و ناهمگون از دید اجرا و چینش سنگ ها با پیرامون خود استفاده شده است. چُنین شیوۀ برخوردی با این بنای باستانی غیرمحترمانه است و باید تجدید نظر صورت بگیرد».

 

این استاد دانشگاه چمران اهواز دربارۀ این موضوع که، گفته شده است مرمت ها اضطراری بوده است، گفت : « این سخنان بیشتر بهانه و توجیه است. مگر ما می خواهیم بر روی یک ساختمان و یا خانۀ عادی و امروزی بازسازی انجام دهیم که این گونه با بنای ارزشمند باستانی برخورد می کنیم. تازه هر فردی برای خانه یا ساختمان خود نیز، کوشش می کند بهترین کار را انجام دهد. روشن نیست که چگونه میراث فرهنگی که خود باید سرآمد بوده و بهترین کارشناسان را داشته باشد از افراد کم تجربه و کم دانش بهره برده است. باید به یاد داشته باشیم مرمت بر روی چُنین بنای ارزشمند و با شکوه و تکرارناپذیری کار هرکسی نیست. کارهای مرمتی بیشتر یک کار گروهی است و باید از رشته های گوناگونی همانند کارشناسان سازه، معماری، عمران، باستان شناس و حتا زمین شناس و غیره بهره برده شود و افراد از تجربه و دانش کافی نیز، بهره مند باشند. مرمت ها بر روی چهارتاقی های رُستاق بسیار ناشیانه و غیراصولی انجام گرفته و جای هیچ گونه دفاعی ندارد».

 

 

 

سریال مرمت های غیراصولی در کشور همچنان ادامه دارد

 

 


در چندین ماه گذشته در سراسر کشور با زنجیره ای از مرمت های غیراصولی از سوی وزارت میراث فرهنگی رو به رو بوده ایم که تنها برخی از آن ها رسانه ای شده است و در همین چند مورد هم واکنش تند کارشناسان اَمر را به دنبال داشته است. از مرمت های غیراصولی دژ پرتغالی ها در جزیرۀ هرمز که در اوایل امسال سر و صدای زیادی را به پا کرد گرفته، تا مرمت ناشیانۀ منار مسجد پامنار مهدی شهر سمنان. از مرمت دست سرباز هخامنشی در میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) تا سنگ نبشتۀ ساسانی شاهپوریکم در اِشکَفتِ (غار) حاجی آباد مَرودشت، تنها بخشی از مرمت های غیراصولی است که شوربختانه به دست خود سرپرستان و مسوولان میراث فرهنگی اجرا و صورت گرفته است. آنچه در این میان، مایۀ شگفتی جامعۀ علمی و دانشگاهی و کارشناسان اَمر است دفاع و پاسخ های توجیه کنندۀ برخی از مدیران میراث فرهنگی به رسانه ها بوده است. این موضوع بیانگر ساختار ضعیف و شکننده و در هم و بَرهم وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است که خود باید از یادگارهای تاریخی حفاظت و پاسداری کند. برخی از کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی با شنیدن خبر مرمت های غیراصولی یادگارهای تاریخی در سراسرکشور از سوی میراث فرهنگی با کنایه می گویند : " هرچه بِگندد نمکش می زنند وای به روزی که بگَندد نمک " .

 

چهارتاقی ها یا آتشکدۀ بزرگ رُستاق در بهار سال 1398 خورشیدی به گونۀ اَمانی از سوی دو تَن از مرمت گران بناهای تاریخی که با میراث فرهنگی همکاری دارند، مورد مرمت اضطراری قرار گرفته است و بنا است در آینده با ارایۀ طرح مرمت و تایید آن در شورای فنی استان، مرمت های تکمیلی یا همان پایانی انجام گیرد.

 

 

 

آتشکدۀ بزرگ رُستاق داراب

 

 


چهارتاقی های رُستاق که بیشتر با نام کاخ آینه شناخته شده است در 70 کیلومتری شهرستان داراب و در هشت کیلومتری جنوب خاوری (شرقی) شهر رُستاق جای دارد که برای دیدن آن، باید از جاده ای خاکی و ناهمواری گذر کرد. این چهارتاقی ها در بلندی زیادی از سطح زمین ساخته شده و از پیرامون به وسیلۀ سه رشته کوه درمیان گرفته شده است.

نخستین سازه که به چهارتاقی نامدار است از سنگ و گچ و آهک به اندازۀ 49 مترمربع با دیوارهایی سِتَبر که کلفتیِ دیواره ها یک متر و شست (شصت) سانت است، ساخته شده است. در نمای این بنا سنگ های تراش خورده صاف به کار رفته است. در درون سازه، تاقچه هایی ساخته شده که مربع شکل است. درِ ورودی این سازه در سمت سازه ای دیگر که در نزدیکی آن ساخته شده، گشوده می شده است. سقف این چهارتاقی، گنبدی شکل بوده که هنوز تا اندازه ای پا برجاست. دیواره های چهارتاقی دارای هفت متر بلندی است.

 

در نزدیکی بنای چهارتاقی، سازۀ دیگری وجود دارد که نامدار به آتشکده است. اندازۀ آن نیز، 80 مترمربع و کلفتی دیواره های آن دو متر است. مصالح به کار رفته در آن سنگ و آهک است. نمای این سازه به وسیلۀ ملات گچ تخت (مسطح) شده است. سقف آن به گونۀ استوانه ای بوده که هم اکنون فرو ریخته است و تنها بقایایی از آن برجای مانده است.

 

درکوهی که در پشت این دو چهارتاقی جای گرفته است، بقایای سه بارو پیدا است. دو بارو (برج) دایره ای شکل بوده و باروی سوم مربع شکل است که محل، جایگیری دیده بان ها و نگهبانان بوده که محوطه و راه های پیرامون چهارتاقی ها را کنترل می کرده اَند.


برخی از باستان شناسان و پژوهشگران آتشکدۀ رُستاق را همان آتشکدۀ بزرگ و نامدار آذرفَرَنبغ (آتشکدۀ موبدان) در دورۀ ساسانیان می دانند که جزو سه آتشکدۀ بزرگ ایرانیان در آن دوره به شمار می آمده است. همچنین سازۀ چهارتاقی که امروزه بر روی چهار پایه استوار است را آتشکدۀ ورجاوند و اصلی و چهارتاقی نخستین که به شکل کمابیش مستطیل است را منسوب به اتاق موبدان می دانند. هرچند که، تا کاوش های باستان شناسی و پژوهش های علمی در این محوطه انجام نگیرد، نمی توان با استواری و محکمی چیزی گفت.

 

آتشکدۀ رُستاق در واقع، یک مجموعۀ تاریخی فرهنگیِ سِتُرگ و سِتَبر (حجیم) و با ارزش بوده است که بزرگ ترین و شاخص ترین آتشکدۀ استان به شمار می آید که به باور برخی از باستان شناسان در آغاز دورۀ ساسانیان و به گمان بسیار به دست اَردشیر بابکان، نخستین پادشاه دودمان ساسانی یا شاهپوریکم، دومین شهریار ساسانی ساخته شده است که ازدیدگاه باستان شناسی و مِهرازی (معماری) دارای ارزش بسیاری است و شاید پایگاه بُنیادین (اصلی) ساسانیان در سرزمین پارس بوده است.


چهارتاقی های ساسانی رُستاق با نام مجموعۀ تَنگ «چک چک» در تاریخ 20 شهریورماه 1385خورشیدی با شمارۀ 16122 به ثبت ملی رسیده است.

 

 

نگاره های زیر را که در تاریخ 17 مهرماه گرفته شده است، ببینید :

 

 

 


چهارتاقی پیش از مرمت


وضعیت و ساخت سه ردیف پلکانی که گفته شده از دوره باستان وجود داشته ، ولی بسیار بد اجرا شده است


وضعیت اجرا و منظر یکی از پلکان های ساخته شده، خود گویای همه چیز است


وضعیت مرمت های ناشیانه درون چهارتاقی که قابل دفاع نیست


بدون شرح!؟


در بازسازی و بهسازی یک ساختمان یا خانه امروزی هم تا این اندازه شلختگی و بی نظمی دیده نمی شود که بر روی بنای 1800 ساله صورت گرفته است


مرمت های ناشیانه ای که چشم را آزار می دهد و مایه افسوس و شرم است


چهارتاقی های دوقلوی رُستاق پیش از مرمت


مرمت غیراصولی پایه های آتشکده


آتشکده رستاق داراب که به قصرآینه نیز نامدار است

 

 

 

 







*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی خبرنگار آزاد کُنشگرمیراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم راهنمای گردشگری دبیر انجمن مهرگان

 


1399/07/29
بازدید : 1237


دیدگاه ها

یاغش کاظمی

طبق ضوابط مرمتی، "اصل" باید از "الحاق" تفکیک داده شود. برای اینکار می‌توان از تفاوت رنگ و تفاوت بافت/جنس مصالح استفاده کرد. تأکید بر این است که حتی بیننده‌ی غیرمتخصص بتواند متوجه این تفکیک شود و دریابد که کجاها تازه مرمت شده و کار باستانی نیست. البته در کنار اصل بالا، توصیه شده است که همخوانی و همگونی جداره‌ی اثر، در نگاه کلی از دور، مخدوش نشود؛ و تفکیک-پذیری یادشده فقط از فاصله‌ی نزدیک قابل تمییز باشد.

دیدگاه خود را بنویسید