تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه گردشگری – سیاوُش آریا*

کاخ یا تکیۀ «هفت تَنان» شیراز که نزدیک دو دهه به گنجینۀ سنگ های تاریخی نیز، تبدیل شده است را می توان با موزه یک جا دید. همچنین از سال گذشته، چاپارخانۀ قاجاری چسبیده به آن، بخشی از بازدید این کاخ – موزه به شمار می آید که یک مجموعۀ بزرگ و ارزشمند گردشگری و فرهنگی را تشکیل داده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، شهرستان شیراز از دیرباز قلب تپندۀ تاریخ، فرهنگ، هنر و ادب ایران زمین بوده است و با جاذبه ها و شاخه های گوناگون گردشگری، یکی از مرکزهای مهم فرهنگی و گردشگری کشور به شمار می آید که همه روزه گردشگران و مسافران بی شماری از سراسر ایران و کشورهای جهان برای دیدن زیبایی ها و یادگارهای تاریخی و فرهنگی به این شهر دلربا و رویایی سفر می کنند. هرچند که، امسال با پدیداری و گسترش بیماری کووید 19 و ویروس ناخجسته و پلید کرونا، دگرگونی های فراوانی در پدیدۀ سفر و پیشۀ (صنعت) گردشگری در جهان و ایران رخ داده و مردم را به شدت درگیر این بیماری و حاشیه های آن کرده است، ولی کمابیش و به گونۀ اَندک سفر و گردشگری (از نوع انفرادی و خصوصی بیش تر) در شهرستان شیراز رونق داشته است. از سویی، مکان های تاریخی و فرهنگی سربسته و دیرینکده ها یا همان موزه ها در بیشتر استان ها و شهرهای کشور و شهرستان شیراز به اَنگیزۀ قرارگیری در وضعیت هُشدار یا قرمز بیماری کووید 19 در آن ها، بسته و تعطیل است. اما در گزارش پیش رو، بیش تر به شناسایی (معرفی) این مجموعۀ تاریخی و فرهنگی، پرداخته خواهد شد تا پس از برطرف یا کم تر شدن ویروس کرونا و بیماری کووید 19، با آگاهی بهتری بتوان بازدیدی علمی و سودمندی از آن داشت.

کاخ هفت تنان، زیبای دلربای شیراز

کاخ یا تکیۀ هفت تَنان از یادگارهای دورۀ کریم خان زند است که در شمال شیراز و دامنۀ کوه چهل مقام در محله ای که امروزه آن را هفت تَن می نامند، جای دارد. اَنگیزۀ نام گذاری آن به هفت تَنان به سبب وجود گور هفت صوفی گمنام است که در آن جا به خاک سپرده شده اند. سنگ های این هفت گور، هم اندازه و بدون هیچ نوشته ای در کنار هم قرار دارد که از آنِ هفت درویش بی نام و نشانی است که در روزگاران پیشین در این جایگاه که باغ و شاید خانقاهی بوده است به پرستش (عبادت) و ریاضت می پرداخته اند. هرگاه که مرگ یکی از آن ها فرا می رسیده است، دیگران او را به خاک می سپرده اند. واپسین تَن (نفر) چون از مرگ خود آگاه می شود، مرده شوی (غسال) شهر را خبر می کند و به او می گوید : ما هفت تن بودیم که شش تن از ما، یکی یکی جهان را بدرود گفته و به جهان دیگر پا نهادند و من تنها ماندم، اکنون که مرگ من فرا رسیده است تو را فرا خواندم و گور خود را نیز در سمت پایین فرد ششم کَنده ام. بدن مرا شسته و در آن جا به خاک سپارید (فارسنامه ناصری، تذکرۀ هزار مزار)

کاخ هفت تنان با اندازه ای برابر با 3388 مترمربع و زیربنایی برابر با 988 مترمربع از مکان هایی است که شیرازیان قدیم باور ویژه ای بدان داشته اند و مردم در گذشته نیز برای طلب باران و پذیرش باژ و نیایش (دعا) به آن جا روی می آوردند (فارسنامه ناصری).

کاخ هفت تنان که به بنای دیوانخانه در مجموعۀ زندیه بسیار همانند است به دو بخش شمالی و جنوبی بخش بندی شده است. بخش شمالی ساختمانی در دو اَشکوبه (طبقه) است. در اشکوب نخست آن تالاری بلند با دو ستون سنگی یکپارچه ساخته شده است. بر روی این ستون ها با رنگ و روغن نقش هایی کشیده شده که بر اثر گذشت زمان و تاثیرعوامل گوناگون محیطی بر روی آن ها به آرامی کم رنگ یا پاک شده اند.

در دو سوی تالار، دو راهرو جای دارد که در هر سمت آن یک اتاق ساخته شده است. کف ایوان با کاشی های سرخ رنگی پوشیده شده و ازاره های آن نیز با سنگ های مرمر لیمویی رنگی آراسته (تزیین) شده است. در سه گوشۀ ایوان در پیرامون تالار و بر روی تاقچه های ایوان پنج مجلس نقاشی از شاهکارهای آقا صادق شیرازی، نقاش چیره دست دوران زندیه وجود دارد.

این صحنه های بسیار زیبا و چشم نواز دربردارندۀ : درویشی با کلاه و تبرزین و ریشی سپید، امام موسا در حال شبانی و شماری گوسپند، شیخ صنعان و دختر ترسا، فدیه کردن اسماعیل به وسیلۀ حضرت ابراهیم و درویشی که برخی از پژوهشگران او را شاه عباس یکم صفوی می دانند.

بر فراز این نقاشی ها، نگاره هایی از شاهنامۀ فردوسی کشیده شده است. این نقاشی ها در سال 1336 و 37 مَهی (قمری) به وسیلۀ محمد باقرجهان میری نقاش مرمت شده است.

در اَشکوب دوم نیز، دو گوشواره ساخته شده است. در جلو این کاخ، ایوانی (صفه ای) است که حوض سنگی بزرگی در آن برپا شده که در گذشته با آب رُکن آباد پر می شده است. در جلو همین ایوان، هفت سنگ گور که پیش تر دربارۀ آن سخن گفته شد، قرار گرفته است.

در جنوب کاخ باغچه ای پر درخت از درختان سرو، کاج و نارنج وجود دارد که دیواری با تاق نماهای آجری در آن ساخته شده است که هم اینک از آن به عنوان جایگاه سنگ های تاریخی و موزه، بهره برده شده است. برخی از این درختان تا 200 سال از کاشت آن ها می گذرد و دارای ارزش فراوانی از دید میراث طبیعی و سبز شهر است.

در قدیم و گذشته ها پیرامون این یادگار تاریخی گورستانی قدیمی بوده است که هم اینک تنها دو سه تا از آن گورها برجای مانده است. همچنین آب انبار و چاپارخانۀ کوچکی نیز در کنار کاخ هفت تنان وجود دارد که پس از مرمت و بازسازی از دو سال پیش راه اندازی شده که از آب انبار به عنوان نگارخانه و از چاپارخانۀ دوران قاجاریه به عنوان بخشی از مجموعۀ هفت تنان مورد بهره برداری قرارگرفته و ارزش آن را دوچندان کرده است.

موزۀ سنگ های تاریخی پارس

در دو دهۀ گذشته، ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان به اَنگیزۀ نبود موزه در شهرستان شیراز و مرکز استان از کاخ هفت تنان به عنوان موزۀ سنگ های تاریخی استفاده کرده است. از همین روی، گنجینۀ ارزشمند و بی همتایی از سنگ نبشته های باستانی و بیش تر و به ویژه دورۀ اسلامی از سده های سوم تا یازدهم مَهی در آن نگهداری می شود. نوشته های این سنگ ها که بیش تر سنگ گور با نمونه های ویژه و گوناگون است با انواع دبیره های (خطوط) کوفی، ثلث، تعلیق، توقیع، نستعلیق و نسخ و دیوانی آراسته شده اند.

کاخ هفت تنان هم اینک با نام موزۀ سنگ شیراز شناخته شده است و یکی از آثار ارزنده و بی همتا و ناشناختۀ شهرستان شیراز به شمار می آید. کاخ یا تکیۀ هفت تنان در 15 دی ماه 1310 خورشیدی و با شمارۀ 74 به ثبت ملی رسیده است و به یاری پروردگار پس از بیماری کووید 19 یا کم تر شدن آمار دچارشدگان به ویروس کرونا و بازگشایی دوبارۀ موزه ها، پذیرای گردشگران و مسافران از سراسر کشور خواهد بود.

نگاره های زیر را که پنج شنبه 30 اَمردادماه گرفته شده است، ببینید :

راه ورودی جدید به موزه سنگ که در کنار چاپارخانه قاجاری است

عمارت زندیه و بسیار زیبای هفت تنان که به موزه سنگ شیراز تبدیل شده است

تالار بزرگ اصلی بنا با دو ستون سنگی یکپارچه از دوره زندیه

روی ستون ها با رنگ و روغن، نقشهای بسیار زیبایی کشیده شده که با گذشت زمان، کمرنگ تر و محو شده است

درویشی با کلاه و تبرزین و ریش سپید، اثر آقا صادق  شیرازی دوره زندیه

نگاره فردی که برخی آنرا شاه عباس یکم صفوی می دانند

شیشه های رنگی و پنجره های گره خورده در اتاق سمت راست تالار اصلی در طبقه یکم که بسیار چشم نواز است

گچبری و نقاشی های بسیار زیبا بر روی دیوار اتاقها، بازدیدکنندگان را شگفت زده می کند

سنگ ازاره با نقش شیر، محل کشف، خانه زینت الملک، دوره قاجاریه

سنگ ازاره حجاری شده با نقش سرباز. دوره قاجاریه، محل کشف، خانه زینت الملک شیراز

ستون سنگی، محل کشف، پیربناب شیراز(پیربنو) دوره قاجاریه

سنگ مهراب با سوره محمد، هشت سبحان و غیره، محل کشف، مسجد عتیق شیراز، سده سوم قمری

سنگ مهراب، محل کشف،مسجد خواجه فضل الدوله لارستان، سده ششم قمری = دوره سلجوقی

پایه ستون سنگی به شیوه پاسارگاد با شال ستون ساده، محل کشف، قصرابونصر شیراز، اوایل دوره هخامنشی

پایه ستون یا گل ستون، محل کشف، پیروزآباد پارس، اوایل دوره ساسانی

عمارت زیبای هفت تنان با حوض سنگی جلو ایوان

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – خبرنگار آزاد – دبیر انجمن مهرگان