تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه گردشگری، بخش زیست بوم – سیاوُش آریا*

بیش از یک دهه است که چشمۀ هزاران سالۀ محوطۀ تاریخی، فرهنگی و طبیعی نامدار به «بَرم دِلک» در شهرستان شیراز به اَنگیزۀ مدیریت ناکارآمد مسوولان اَمر، خشک شده است که پیامدهای زیست بومی ناگواری را به همراه خواهد داشت.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، ساخت غیرقانونی کارخانۀ صنعتی در دو دهه پیش در کنار محوطۀ تاریخی و طبیعی «برم دلَک» و ریختن پَساب این کارخانه در درون چشمۀ آن، برداشت بی رَویۀ آب های زیر زمینی به وسیلۀ کشاورزان منطقه، پدیداری مخزن و منبع بزرگ آب بر بالای کوه و به گفتۀ بومیان کَندن دو چاه بزرگ آب برای کار در کانی (معدن) شِن و ماسه در یک دهۀ گذشته از سوی شهرداری از جمله اَنگیزه های خشکیدن چشمۀ زیبا و هزاران سالۀ «بَرم دلک» به شمار می آید.

چشمه سار دل اَنگیز «برم دلَک» که هزاره ها و سَده های زیادی پر از آب بوده و فراز و نَشیب های فراوانی را در درازای این سال ها پشت سرگذاشته، از مهربانی (لطف) مسوولان اَمر بیش از یک دهه است که به گونۀ کامل خشک شده و روزگار تلخ و ناخوشایندی را سپری می کند.

با این همه، نه تنها مدیریت شهری و مسوولان اَمر برنامۀ هدفمندی برای آن ندارند و در اَندیشۀ چاره ای برای زنده سازی (احیاء)  چشمه نبوده و نیستند، بلکه شهرداری بخشی از پایین دست چشمه را چند سال پیش به بهانۀ بِهسازی و اجرای طرح گردشگری محوطه، بدون بررسی و پژوهش و مطالعه و گرفتن پروانۀ (مجوز) کار از میراث فرهنگی و سازمان حفاظت محیط زیست و فراهم سازی طرح اجرا، صاف و نابود کرد. هرچند که، همان زمان با آگاهی رسانی نگارنده به سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وقت از دنبالۀ کار پیشگیری و طرح به گونۀ کامل متوقف شد، ولی چند سالی است که وضعیت چشمۀ «برم دلک» به همان رَوند پیشین بوده و به حال خود رها شده است.

بی گمان دنبالۀ رَوند خشک سالی چشمۀ همیشه جوشان و خروشان «برم دلک» در آینده ای نزدیک پیامدهای منفی و ناگوار زیست بومی را به همراه خواهد داشت که دود این ناکارآمدی مدیریتی در گام نخست در چشم مردم منطقه می رود و پس از آن، گریبان گیر همۀ مردم و مسوولان شهرستان شیراز شده که دردسر و چالش ها و پیامدهای ناگوار و تلخی را در پِی دارد. ناگفته پیدا است که دنبالۀ خشک سالی چشمۀ «برم دلک»، تهدیدی جدی برای سنگ نگاره های ساسانی محوطه به شمار می آید. زیرا هم اینک بخش هایی از زمین در بالای چشمه و بر سر راه و نزدیکی سنگ نگاره ها، دهان گشوده و بر پایۀ بازدیدهای میدانی نگارنده و بررسی های انجام گرفته، هر ساله وضعیت بدتری پیدا کرده و ترک و شکاف های زمین بیش تر و ژرف تر شده است. از همین روی، اگر هرچه زودتر مسوولان اَمر چاره ای برای آن نیاندیشند، ترک های زمین در آینده ای نه چندان دور، به فروچاله و فرونشست تبدیل خواهد شد و چالش بزرگی را برای محوطۀ تاریخی و طبیعی «برم دلک» پدید خواهد آورد.

از سویی، هزینه های هنگفتی را روی دست دولت و مسوولان خواهد گذاشت و آن گاه باید زمان بسیار زیادی را برای بازسازی و زنده سازی آن، گذاشت. پس همواره باید چاره کار را پیش از بروز رخدادی تلخ و ناگوار کرد.

اعتراض کُنشگران زیست محیطی به ساخت جاده بر روی چشمۀ «برم دلک»

کُنشگران (فعالان) و دوست داران زیست بوم و میراث فرهنگی به ساخت جاده بر روی پایین دست چشمۀ «برم دلک» اعتراض دارند و خواستار رسیدگی و پیشگیری مسوولان اَمر به ویژه در وزارت میراث فرهنگی و سازمان حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی از جاده کشی شده اند. همچنین آن ها می گویند، جاده کشی بر روی این چشمه نه تنها شرایط آب و هوایی (اقلیم) این منطقه را به هم ریخته، بلکه آن را نابود خواهد کرد و دیگر امیدی به زنده سازی این چشمه نخواهد بود.

کُنشگران زیست بومی یکی از اَنگیزه های اصلی خشک سالی این چشمه را افزون بر مدیریت ناکارآمد و خشک سالی، ریختن پَساب (فاضلاب) کارخانۀ صنعتی که با زیر پا گذاشتن قانون های زیست بومی و میراث فرهنگی در حریم درجه یک آن در گذشته ها ساخته شده است، می دانند.  همچنین کُنشگران زیست بوم و میراث فرهنگی می گویند، با ساخت جاده بر روی پایین دست چشمه، دیگر شیرازی ها و مردم این منطقه با چشمه ای دل انگیز و شادی بخش رو به رو نخواهند بود و همۀ این زیبایی ها و خاطره ها به دفتر تاریخ سپرده خواهد شد که بدون دودلی (شک) بار روانی و آسیب های اجتماعی را نیز به دنبال داشته و دارد.

از سویی، شهرداری چند سال پیش، برخی از درختان محوطه را سوزانده و بریده است که مورد اعتراض شدید کُنشگران زیست بومی و میراث فرهنگی قرار گرفته است.

سخن درخُور نگرش این است که، چشمۀ «برم دلک» هزاران سال، بلکه میلیون ها سال است که به همین روش و به همین گونه شرایط زیست را سپری کرده و دگرگونی (تغییر) در آن به سال ها پژوهش و کار کارشناسی نیاز دارد. زیرا هرگونه دگرگونی در شرایط کنونی، آلودگی های زیست بومی و در پِی آن، بیماری را به دنبال خواهد داشت. همچنین با بحران کم آبی و گرمی هوا به ویژه در سرزمین پارس و شهرستان شیراز که در رَدۀ پنج استان خشک سال و کم آب کشور جای گرفته است، به هیچ روی نباید درختان کهن سال منطقه را از میان برد، چه برسد به ساخت جاده.

موضوع دیگری که باید به آن پرداخت این است که، شهرداری و یا هر نهادی دیگر، اگر به راستی دلسوز مردم است، باید چشمۀ کهن سال «برم دلک» را زنده کند و شادی و شادابی و سرخوشی و زندگی را به مردم این منطقه و همچنین زمین های کشاورزی پایین دست پیشکش کند. اما بدون در نظر گرفتن این موارد و نبود مطالعات فراگیر(جامع) در زمینۀ گردشگری و زیست بوم و بررسی جنس خاک و زمین محوطه، به این کار کوشیده است (اهتمام ورزیده است).

راه ورودی «بَرم دلک» را با نخاله های ساختمانی بسته اند!

چند سالی است که شهرداری برای اجرای طرح های خود، شِن و ماسه را در ورودی محوطۀ تاریخی و طبیعی «برم دلک» و از سر جادۀ آسفالته ریخته و رها کرده است. در واقع، شهرداری با این کار راه ورودی محوطۀ تاریخی و گردشگری «برم دلک» را بند آورده و بسته است. همچنین برخی از افراد سودجو و به گمان فراوان از بومیان و افراد پیرامون منطقه، پسمانده های ساختمانی و زباله های خانگی و پلاستیکی خود را در ورودی محوطۀ «برم دلک» ریخته و چهرۀ زشت و زننده ای را به نمایش گذاشته اند.

هم اینک نه تنها هیچ راهی برای ورود به این مجموعۀ تاریخی و گردشگری وجود ندارد، بلکه بوی بد و ناخوشایند زباله ها هر بازدید کننده ای را فراری خواهد داد که زیبندۀ شهر گل و بلبل، شهر راز، شیراز که پایتخت فرهنگ و تمدن و ادب ایران زمین است به هیچ روی، نبوده و نیست. هرچند که، کسی مخالف عمران و آبادی و کوشش های شهرداری برای زیبایی سازی چشم انداز شهری نیست، ولی در یک جایگاه تاریخی و گردشگری که به ثبت ملی نیز رسیده است و ارزش بسیار فراوانی از دیدگاه پژوهش های باستان شناختی و تاریخی دارد، باید هر کاری بر پایۀ قانون های میراث فرهنگی انجام شده و پروانۀ کار از آن وزارت خانه گرفته شود.

از سویی، نباید از ضعف مدیریتی میراث فرهنگی چشم پوشی کرد که با وجود آگاهی از این موضوع و بازدیدهای میدانی کارشناسان آن ادارۀ کل، پیگیری آن چنانی دربارۀ پسمانده های ساختمانی و بسته بودن راه یک اثر ملی نکرده اند.

هرچند که، میراث فرهنگی پیش تر در این زمینه با شهرداری نامه نگاری کرده است، ولی باید تا به نتیجه رسیدن این موضوع، دست از کار نکشد. زیرا اَفزون بر نمایش زشت و زنندۀ ورودی محوطه، پای آبروی شهرستان و بازشناسی هویت و تاریخ مردم در کار است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، زنده یاد دکتر جمشید صداقت کیش، باستان شناس نامدار شیرازی، همواره این محوطۀ باستانی و سنگ نگاره های آن را هویت تاریخی و شناسنامۀ نازش خیز شهرستان شیراز می دانست و بر لزوم پاسداری و نگهداری هرچه بهتر و بیش تر آن ها پافشاری می کرد.

محوطۀ تاریخی فرهنگی و طبیعی «بَرم دلک» در 7 کیلومتری خاور (شرق) شیراز جای گرفته و نگاره های سه پادشاه ساسانی در سینۀ کوه تراشیده شده است. مجموعۀ تاریخی فرهنگی «برم دلک» با شمارۀ 71 در 15 دی ماه 1310 خورشیدی به ثبت ملی رسیده است.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

ورودی برم دلک از سرجاده اصلی که پر از نخاله های ساختمانی و زباله است و چند سالی است که به همین شکل به حال خود رها شده و گویا برای هیچکس هم مهم نیست!؟

چشمه هزاران ساله برم دلک شیراز که به سبب بی تدبیری و بی کفایتی مسوولان امر بیش از یک دهه است خشک شده و روبه نابودی است

انبوه زباله های پلاستیکی و خانگی که در کف چشمه خشکیده برم دلک ریخته شده و صحنه زشتی را به نمایش گذاشته است

کارخانه ای که در حریم درجه یک سنگ نگاره های ساسانی بیش از یک دهه پیش ایجاد شده و از انگیزه های خشکسالی چشمه برم دلک بوده است

ترک و شکافهای زمین در کنار سنگ نگاره ها که بر اثر خشکسالی چشمه و برداشت آبهای زیرزمینی رخ داده و تهدیدی جدی برای آینده اثر ملی بشمار می آید

چاه آبی که با ایجاد آن انگیزه خشکسالی چشمه برم دلک شد

لوله های انتقال آب که از بالای کوه و منبع بزرگ ایجاد شده و آب را به پایین کشیده و یکی از دلایل خشکیدن چشمه برم دلک بوده است

نرده های آهنی که بصورت دیوار چینی به تازگی میراث فرهنگی برای محافظت از سنگ نگاره ها انجام داده و قابل تقدیر است

*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان