تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه باستان شناسی – سیاوُش آریا*

بیست و پنجم تیرماه امسال برابر است با چهاردهمین سالگرد پرواز پروُفِسور شاپور شهبازی، مرد هخامنشی شناس شیراز که در بخش آرامگاه هنرمندان و نام آوران (مشاهیر) سرزمین پارس در مجموعۀ تاریخی – فرهنگی حافظیۀ شیراز آرَمیده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، شاپورشهبازی، باستان شناس، تاریخ نگار، نویسنده، ایران شناس و متخصص در باستان شناسی دوران ایران هخامنشی و استاد دانشگاه های شیراز، تهران، هاروارد، کلمبیا، گوتینگن و اُورگن شرقی و بُنیادگذار «بنداد تحقیقات هخامنشی» را بی گمان باید یکی از بی همتاترین و پرمایه ترین پژوهشگران ایرانی در یک سدۀ گذشته دانست که با کارهای پژوهشی فراوانِ شبانه روزی و با دانش و تجربه در راه ایران شناسی و شناخت فرهنگ نازش خیز ایرانی و شناساندن آن به ایرانیان و به ویژه فرنگیان و مردم جهان، از هیچ کوششی دریغ نکرد و سرانجام در همین راه ارزشمند، جان خود را فدا کرد، ولی برای همیشه ماندگار و جاودانه شد.

سخن گفتن از استاد بزرگی همچون شاپورشهبازی سخت است و به راستی کار هر کسی نیست. از سویی، هر آن چه دربارۀ این فرزند نژادۀ ایرانی نوشته شود، بی گمان اندک است و دارای کاستی. و در این جا نمی گنجد. اما تنها در یک جملۀ کوتاه می توان گفت که، شادرُوان شاپورشهبازی شیفتۀ ایران و فرهنگ و تاریخ بالَندۀ ایرانی بود که تا واپسین روزهای کوتاه زندگی خود از فرهنگ ایران و ایرانی دفاع کرد و با گفتارها و نوشتارهای خویش، پرده از تاریکی های دوران شکوهمند ایران باستان برداشت و دریچه ای را به سوی شناخت درست و بهتر فرهنگ و تاریخ ایرانی به ویژه دورۀ تاریخ ساز و با شکوه هخامنشیان گشود و راه را برای دیگر پژوهندگان و نویسندگان باز کرد. امروزه هر نویسنده، باستان شناس و پژوهشگری چه برون مرزی و چه درون کشور که بخواهد از دورۀ هخامنشیان، گزارش، جُستار (مقاله) یا کتابی بنویسد، بی نیاز از کتاب ها و نوشتارهای زنده یاد پروُفِسور شاپورشهبازی نبوده و نیست.

 استاد شهبازی به باور همۀ پژوهندگان و ایران شناسان فرنگی و ایرانی حتا در زمینۀ شاهنامه پژوهی هم بسیار آزموده و چیره دست بوده و یادداشت های اَرزنده و گرانسنگ و دفتر (کتاب) پژوهشی ارزشمندی هم در زمینۀ شناخت شاهنامه و فردوسی بزرگ دارد که هم چنان به عنوان یکی از سرچشمه های (منابع) مهم در شاهنامه شناسی مورد بهرۀ پژوهندگان و نویسندگان و شاهنامه پژوهان بوده و است.

همچنین در یکی از برنامه های سالگردی که در گذشته و پیش تر برای زنده یاد استاد شهبازی در مجموعۀ فرهنگی – تاریخی حافظیه در شیراز از سوی خانوادۀ وی، برگزار شده بود، بانو دکتر نازیلا شهبازی، خواهر این استاد درگذشته، دربارۀ کارهایی که او بر روی شاهنامۀ فردوسی انجام داده است به نگارنده گفته بود : شادرُوان پروفِسور شهبازی در پنج سالگی شاهنامه فردوسی را می خواند و از بَر بود. در 17 سالگی نیز، شاهنامۀ کهنی را که در خانوادۀ ما بود، بازسازی و دست نویس کرد که هم اینک موجود است. او نگاهی ریزبینانه و موشکافانه به تاریخ و فرهنگ ایران به ویژه به تمدن بالَندۀ هخامنشیان داشت.

لغو برنامۀ سالگرد درگذشت شاپور شهبازی به اَنگیزۀ ویروس کرونا

هر ساله در روز بیست و پنجم تیرماه برابر با سالگرد پرواز استاد شهبازی از سوی خانوادۀ وی با همراهی دوست داران تاریخ و فرهنگ ایرانی در مجموعۀ تاریخی – فرهنگی حافظیۀ شیراز و در کنار آرامگاه این ایران شناس، برنامه ای برگزار شده و یاد وی، نکو و پاس داشته می شد. اما امسال به اَنگیزۀ گسترش بیماری کووید 19 و ویروس ناخجسته و شوم و پلشت کرونا و همه گیری آن به ویژه در تیرماه که آمار کشور رشد چشم گیری داشته و نگران کننده است، برنامۀ سالگرد درگذشت زنده یاد شهبازی برگزار نخواهد شد. با این همه، امیدوار هستیم که در شهریور ماه و هم زمان با زاد روز استاد شهبازی و با همکاری خانوادۀ ایشان بتوانیم برنامه یا هَمایش درخُوری به عنوان یادبود برگزار کنیم.

شاپور شهبازی، مردی برای تمام فصول

بی گمان نام زنده یاد شاپورشهبازی با نام ایران تَنیده شده است و جدایی، این دو از هم شدنی نیست. همچنین در میان باستان شناسان برجستۀ ایرانی که در یکی دو دهۀ گذشته از میان ما پَر کشیده اند، در کنار نام هایی همچون مسعود آذرنوش، رییس پژوهشکده باستان شناسی کشور، پروُفسور شهریارعدل و محمود موسوی، می توان نام بلند پروُفسور شاپور شهبازی را بدون هیچ تردیدی آورد.

زنده یاد شاپورشهبازی همواره با پُشتکاری فراوان و نگاهی ژرف و ریزبینانه و علمی به تاریخ و فرهنگ باستانی ایران می پرداخت و هنوز هم یادداشت ها، جُستارها (مقاله ها)، گزارش ها و کتاب های وی، به ویژه دربارۀ دوران هخامنشیان جزو بهترین ها و بن مایه (مرجع) است.

شادرُوان شهبازی را بی گمان باید مرد خستگی ناپذیر و تکرار ناشدنی تاریخ و فرهنگ ایران دوران هخامنشیان دانست. مردی برای همۀ فصل ها. ایران شناسی که تا واپسین روزهای زندگی خویش، دست از پژوهش و شناسایی (معرفی) ایران به جهانیان و ایرانیان برنداشت. شاپور شهبازی نامی است که در برون از مرزهای ایران به گونۀ کامل شناخته شده است و پژوهشگران و نویسندگان هم چنان از کتاب ها و جُستارهای وی، بهره برده و از پژوهش های ایران دوران هخامنشی او، بی نیاز نبوده و نخواهند بود.

باید دانست که بیش تر کتاب های زنده یاد شاپور شهبازی به زبان انگلیسی و آلمانی است. زیرا استاد شهبازی سال ها در آمریکا و برون از ایران می زیستند و به زبان های دیگری همانند انگلیسی و آلمانی چیره (مسلط)، و به زبان های فرانسوی، عربی، یونانی و آرامی آشنا بودند.

کتاب شناسی شاپور شهبازی

از شادرُوان پروُفِسور شاپور شهبازی کتاب ها، یادداشت و جستارهای فراوانی به جا مانده است که در این جا تنها به کتاب هایی که به زبان پارسی چاپ شده و در دسترس نیز، است، اشاره ای کوتاه خواهد شد.

1– کورش بزرگ : زندگی و جهان داری بُنیادگذار شاهنشاهی ایران، انتشارات دانشگاه شیراز، شمارۀ  19، 1349 – کتاب برتر همان سال

2– جهان داری داریوش بزرگ، انتشارات دانشگاه شیراز، شمارۀ 26، 1350. چاپ نوین، شیراز، انتشارات کهن پارسه 1389

3– یک شاهزادۀ هخامنشی، کورش جوان، انتشارات دانشگاه شیراز، شمارۀ 29، 1350

4 – شرح مصور تخت جمشید، تهران، انتشارات «بنداد تحقیقات هخامنشی» شمارۀ 6، 1355 . چاپ سوم با بازنگری و با عنوان، راهنمای مستند تخت جمشید به دو زبان پارسی و انگلیسی، تهران با همکاری انتشارات سفیران 1384 خورشیدی

5– ماد و هخامنشی، تهران، دانشگاه آزاد ایران 1356

6- راهنمای جامع پاسارگاد، تهران 1379. چاپ دوم، شیراز، بنیاد فارس شناسی 1386       

7– تاریخ ساسانیان : ترجمۀ بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسۀ آن با تاریخ بلعمی، ترجمه، تحقیق و تعلیقات، مرکز نشر دانشگاهی، 1389

8– جُستاری دربارۀ یک نماد هخامنشی، تهران، نشر و پژوهش شیرازه، 1390 ، برگردان شهرام جلیلیان

9 – زندگی نامۀ تحلیلی فردوسی، تهران، انتشارات هرمس، 1390، برگردان هایده مشایخ. این دفتر بسیار ارزشمند در بخش شاهنامه پژوهی، بن مایه است و همۀ نویسندگانی که دربارۀ شاهنامۀ فردوسی نوشتار، گزارش، جستار یا کتابی در دست چاپ دارند، بایسته است از آن بهره ببرند.

همچنین استاد شهبازی کمابیش 180 جُستار یا همان مقاله به زبان پارسی و زبان های گوناگون دارند که در نوع خود بسیار ارزشمند به شمار می آید. از سویی، بیش از 50 جستار ارزنده در دانشنامۀ ایرانیکا از شاپورشهبازی به چاپ رسیده است که در این زمینه، قابل نگرش و توجه است.

در پایان امیدوار هستیم که دیگر کتاب های اَرزندۀ این ایران شناس برجسته با همکاری و همراهی خانوادۀ ایشان هرچه زودتر به زبان پارسی چاپ و در دسترس خوانندگان و دوست داران تاریخ و فرهنگ ایرانی قرار گیرد.

یادش گرامی، راهش پر رهرو و سرای روشنایی جایگاهشان باد. ایدون باد، ایدون ترج باد.

نگاره ای از جوانی استاد شهبازی که از سوی خانواده ایشان در اختیار نگارنده قرار گرفته است

زنده یاد شاپور شهبازی در دهه 50 در هنگام کشف آستانه درگاه در محدوده کاخ های تختگاه نامدار به  برزن جنوبی در تخت جمشید

سنگ گور زنده یاد پروفسور شاپور شهبازی در مجموعه حافظیه شیراز

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – خبرنگار آزاد – دبیر انجمن مهرگان