تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه جشن های ایرانی – سیاوُش آریا*

میرنوروزی، نمونه ای از نمایش ایرانی بوده که ریشه در آیین های کهن داشته است. این نمایش زیبا و کهن ایرانیان از جمله آیین های باستانی در پیشانی نوروز و بهار است که در درازای سده ها و هزاره ها ماندگار شده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، با نزدیک شدن به جشن جهانی نوروز و فرا رسیدن بهاری دیگر، طبیعت نیز رنگ و رو و بوی دیگری به خود گرفته و به گفته ای " نو خواهد شد" .  و این نو شدن، همان راز ماندگاری نوروز است.

در بخش نخست گزارش پیش رو، به ارزش و ارجمندی جشن های باستانی ایرانی به ویژه آیین و آداب در پیوند با نوروز جهانی اشاره ای کوتاه و گذرا شد. همچنین آورده شد که دشمنان فرهنگ ایرانی و برخی از ناآگاهان و تودۀ مردم دانسته یا نادانسته، با برخی از آیین های کهن ایرانی با ستیز برخورد کرده و گاه پا را فراتر گذاشته و آن ها را وارداتی و یا آیینی نوپا می دانند.

کوتاه سخن آن که بیشتر جوانان و نسل امروز کشور با آیین ها و آداب در پیوند با جشن جهانی نوروز ناآشنا بوده و نیاز به آگاهی رسانی از راه درست و علمی و روشنگری بیش از پیش احساس می شد. در بخش دوم گزارش، خواندیم که میرنوروزی و حاجی فیروز دو آیین و شخصیت جداگانه ای بوده اند و دریافتیم که آیین میرنوروزی در واقع، در روزهای نوروز و آغاز بهار انجام می شده است.

هم اینک و در بخش سوم و پایانی این گزارش در گفت و گو با یک استوره شناس به بررسی و واکاوی آیین میرنوروزی از جنبه ای دیگر پرداخته ایم که در زیر می خوانید.

میرنوروزی، آیین نمایشی پیشواز نوروز

بانو شهرزاد اَسدی، استوره شناس دربارۀ آیین کهن میرنوروزی به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « میرنوروزی از جمله آیین های نمایشیِ (کارناوال های) پیشواز نوروز بوده است. نوشتارهای تاریخی اشاره هایی به این آیین در ایران و حتا سرزمین های برون از مرز ایران از جمله مصر دارند. دنبالۀ این داستان را تا آغاز دوران قاجار می توان پی گرفت و از آن پس، این آیین کهن آرام آرام کم رنگ شده و از یادها می رود.

میرنوروزی در شکل های نوین خود که همان حاجی فیروز و آمو (عمو) نوروز باشد، پیام آور بهار و پیک شادی است که رسیدن روز نو و سال نو را مژده می دهد و مایۀ شادی و گشاده رویی (انبساط خاطر) مردمی است که با بینشی امیدوارانه چشم به راه دگرگونی (تحول) و نوشدن بوده و هستند. از همین روی، رونوشت تازه (نسخه جدید) میرنوروزی در قالب آمونوروزها و حاجی فیروزها، همان پیک بهار است، هم راه با شادی و هلهله.

اما با واکاوی پیشینۀ این آیین به سرچشمه هایی ژرف تر دست می یابیم که ریشه در فرهنگ اقتصاد معیشتی روزگاران کهن دارد».

داستان «شاه باران کردار» چیست؟

این کارشناسی اَرشد زبان های باستانی در دنبالۀ سخنانش اَفزود : « در دوران باستان چه در ایران و چه در سرزمین های همسایه و هم مرز باختری (غربی)، باروَری گیاهان و در پی آن پربرکت بودن سرزمین، مهم ترین دغدغۀ ذهن مردم بوده تا با پشتوانۀ (تضمین) آن و با آسودگی از تامین خوراک (غذا) بتوانند سال را به خوبی و آرامش و بدون غم نان بگذرانند و با فراغت از برآورده شدن نخستین نیاز اصلی از میان نیازهای سه گانه اِشان (خوراک، پوشاک، مسکن) با آسودگی خیال به دیگر امور بپردازند.

در سفر به گذشته های دور، به روزگاری می رویم که در آن پادشاهان نشانی از الوهیت و آسمانی بودن به همراه داشته و بدین اَنگیزه دست راست خدای آسمان نشین در برکت بخشیدن به سرزمین شان بودند و نقشی بَس مهم و حیاتی در نظم بخشیدن و به سامان نگاه داشتن امور طبیعت از جمله، بارش به هنگام و کافی باران و به دنبال آن روان شدن جویبارها و جوانه زدن گیاهان و در فَرجام تامین آب و نان کافی برای سهم سال مردم و سبزی و خوشی و خرمی زندگی داشتند.

زبانزد (اصطلاح ) "شاه باران کردار" در نوشتارهای پارسی میانه اشاره ای بر این داستان است. به معنای شاهی که در دوران فرمانروایی خود، بارش و رونق طبیعت به اندازۀ کافی است. چُنین پادشاه شایسته و سزاواری (لایقی)، فَره ایزدی (لطف و پشتیبانی و نشان خداوندگار آسمان) را به همراه داشته و به خجستگی حضور این فَره، جامعۀ زیر فرمانروایی وی، خوشبخت و نیک اقبال بود.

پس در جامعه ای که محور اقتصادی اش کشاورزی و دام پروری بوده، شاه باران کردار فره مند، ترسالی و بقای طبیعت را تضمین می کرد. از همین روی، اگر باران نمی بارید یا طبیعت دچار کاستی می شد، نشان از ایرادی در پادشاه داشت؛ یا سالخوردگی وی و فروپاشی (زوال) قدرت باروری او، به گونۀ نُمادین اَنگیزۀ این کاستی بوده و همچنین بارور نشدن طبیعت و یا کارهای نادرست و گناهانی که مرتکب شده بود، انگیزۀ پرکشیدن فره ایزدی از او می گردید که در هر دو صورت نیاز به نوشدگی و از سرگیری نیروها (تجدید قوا) و حضور پادشاهی تازه نفس و توانمند و بی بهره از گناه را مطرح می ساخت».

در برخی از استوره ها، مرگ سرآغاز زندگی بوده است

این استاد دانشگاه شیراز در بخش دیگری از سخنان خود به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « دیدگاه بیشتر نویسندگان بر این استوار است که در پاره ای از زمان به اَنگیزۀ خیر و سودمندی (صلاح) جامعه، پس از مدتی با پیر و فرتوت شدن پادشاه، به راستی او را می کشتند و جانشین دیگری  را برای وی می گماشتند!

به آرامی و کم کم داستان به این سو پیش رفت که در 5 روز پایان سال (پنجه پایان سال) و یا به گزارشی در 12 روز نخستین سال نو، فرد دیگری را که بیشتر از میان گروه فرودست جامعه و یا حتا بزه کاران (مجرمین) و محکومین به مرگ بود را بَرگزیده و به جای پادشاه و برای چند روز بر تخت می نشاندند. در گذر این مدت، فرد گزینش شده، فرمانروایی کرده و حکم داده و دستور صادر می کرد و با سپری شدن مدت کوتاه برنهاده (مقرر)، او را می کشتند (قربانی میرنوروزی به جای پادشاه) !! و پادشاه اصلی دیگربار به قدرت باز می گشت. در حالی که فدیه (قربانی) نمودن میر نوروزی، سلامت و توانایی او را تضمین کرده بود. نیاز به یادآوری است که باز هم بنا بر استوره های باستانی، فدیه نقطۀ آغاز آفرینش است. در استوره های آفرینش، بیشتر بخش های جهان با کشتن و فدیه کردن یک جانور، آفرینش پختگی و رونق (نضج) و پویش می گیرد.

همچنین به این داستان از دیدی دیگر نیز، می توان نگاه کرد : در گسترۀ استوره ها، گروهی از استوره ها در دستۀ استوره های باززایی و نوشدگی می گنجند. در باور مردم کهن، جهان آرام آرام فرتوت و پیر شده و دچار گناه و نابودی و کاستی می گردد و محکوم به مرگ است.

اما نه مرگی دایمی و همیشگی، بلکه مرگی که از پیِ آن جهانی نو با مردمانی تازه و بی بهره از گناه پا به عرصۀ وجود می گذارند و زندگی به برکت این نو شدگی سر وسامانی تازه یافته و نفس تازه می کند و پر شور و پر نشاط به پیش می رود. پس در این جاست که در می یابیم، چگونه در استوره ها مرگ، نقطۀ سرآغاز زندگی است، یا به بیانی دیگر، فنا عامل بقا است. استوره های توفان و غرق شدن کل بشریت و جهان هستی در آب به قصد آغاز دورانی تازه با انسان هایی پاک و مطهر نیز، همین کارکرد را داشته است.

پادشاه زمان فرمانروایی اَش به سر آمده است. زیرا که، به اَنگیزۀ کاستی توان بدنی و شاید گناهانی که مرتکب شده است و به اَنگیزۀ این که، شرایط وی بر برکت سرزمین خویش تاثیر می گذارد، محکوم به مرگ است و در این شرایط، میرنوروزی (پادشاه دروغین) با جانشینی نمادین به جای پادشاهی که در واقع، حکم پروردگار را داشته است، نقش الوهیتی را پیدا می کند که با کشته شدنش، گناه مردم و پادشاه و اجتماع را به دوش کشیده تا سال نو، با سبک باری و نیروهای روحانی و جسمانی تازه و تضمین شده، آغاز شود (همانند فدیه کردن بز طلیقه یا بز بلا گردان و به آب سپردن او در آغاز سال نو در میان تیره بنی اسراییل). پادشاه نیز پس از تخت نشینی دوباره، به این می مانست که به رستاخیز رسیده و جانی دوباره گرفته باشد».

بانو اَسدی در دنبالۀ سخنانش افزود : « در دوران های پس از آن و با گذر روند اخلاقی تر شدن جامعه، میرنوروزی را نمی کشتند، بلکه به نواختن سیلی بر گوش او بَسَنده (اکتفا) می کردند. این سیلی محکم که گاه به ریختن دانه های اشک می انجامید، در حکم تنبیه جزء به جای کل بود. در بررسی های تطبیقی در پی یافتن همانندی هایی با این آیین در سرزمین میان رودان، می بینیم که در آیینی همانندی در جشن «اکیتو» که جشن سال نوی بابلی – آشوری بود، نیز انجام می پذیرفت و در پایان آیین، سیلی محکمی به وسیله ی کاهن نیایشگاه (معبد) به گونۀ پادشاه نواخته می شده است، که این تنبیه و ریشخند حکم مرگ نمادین پادشاه را داشت و اگر در گذر این داستان دانۀ اشکی از چشم او روان می شد، نشانه ای خوب و نیک و مبنی بر پر باران بودن سال پیش رو، بود.

دربارۀ جُستار میرنوروزی، نمونه های تطبیقی فراوانی از فرهنگ های هم مرز قابل دریافت است. همان گونه که در آغاز گفتمان به آن اشاره شد، گسترش یک آیین به لحاظ مکانی، نشان از اهمیت و ریشه دار بودن آن در دوره های پیشین و در باورهای مردمان دارد. از این نمونه اند جشن های «ساتورنالیا» در روم باستان، «کرونیا» در یونان باستان و «ساکئا» در میان رودان. در همۀ این جشن ها، جای ارباب و برده عوض شده و نظم امور به هم می ریخت.

به هم ریختن نظم امور که در این جشن ها با جانشینی یک رعیت یا فرد فرودست به جای پادشاه رقم می خورد نیز، نشان از بی نظمی و آشوب آغازین دارد.

بنا به باورهای استوره ای و درونمایه ای که از استوره های آفرینش درک و دریافت می شود، پیش از شکل گیری جهان و آفرینش، همه جا در بی نظمی و آشوب بوده است و آن گاه پروردگار آفریننده، از دل آن بی نظمی، هاویه گونه (برزخ گونه) آفرینش منظم را رقم می زند و به بیان «جوزف کمبل» از دل هاویه صدای رستگاری به گوش می رسد و گیتی و باشَندگانش بر پایۀ نظم ویژه ای پا به جایگاه (منصه) ظهور می گذارند. به یاد داشته باشیم که پنج روز پنجۀ پایان سال (در سالنمای کهن، هر ماه 30 روز بوده و 5 روز برجای مانده، در شمار هیچ ماهی نبوده و به گونۀ جداگانه از سال و در حکم پنج روز پنجه، شناخته می شده که پایان سال کهنه را به سال تازه متصل می کرد) یادآور حالت برزخ گونه و آشفتۀ گیتی پیش از آفرینش بوده و زمان تخت نشینی میرنوروزی نیز در همین ایام بوده است».

کوسه برنشین ها، امید بخش جامعه بوده اند

این استوره شناس در بخش دیگری از سخنانش گفت : « اما سخن دیگر این است که، برخی میرنوروزی را همانند آیینی می دانند که زیر عنوان «کوسه برنشین» از آن یاد می شود. این آیین با نام های متفاوتی در جاهای گوناگون ایران شناخته شده است. از جمله کوسه گلین، عروس گولی، کوسه ناقالدی، رِشکی و ماسی و . . . زنده یاد استاد ابوالقاسم اِنجوی شیرازی گزارش کاملی از پژوهش خود را پیرامون این جُستار در کتاب « آداب و معتقدات زمستان» آورده است.

 آیین یاد شده نزدیک 50 روز مانده به نوروز یا اندکی کم و بیش، انجام می پذیرد. بازیگر نقش کوسه، بیشتر چوپانان هستند. میان زمستان فصل بیکاری و خالی شدن دست و بال این گروه اجتماعی است. آن ها با اجرای این آیین نمایشی خنده آور، مردم را شاد می نمودند و مژدۀ رسیدن فصل بهار را می دادند. و به مژدگانی این کار، از آن ها بار و بنشن و مایحتاج ضروری خوراکی دریافت کرده و باقی فصل بیکاری را با آن می گذراندند. مردم حضور کوسه را در خانه هایشان خجسته (خوش یمن) می دانستند.

فردی که نقش کوسه را بازی می کرده، نیمه برهنه بر چهارپایی سوار شده و بادبزنی به دست گرفته است و بدن نیمه برهنه اش را با بادبزنی خنک می کند. به این ترتیب وانمود می کند که هوا گرم است. حتا گاهی برخی از افراد تماشاچی به او آب می پاشند تا به ظاهر خنک شود. این کار نمونه ای از جادوی تقلیدی است. بدین معنا که با پیروی (تقلید) و ابراز گرما، هوا و طبیعت نیز، رو به گرمی می گذارد. روشن است که در زمستان های سخت منطقه های باختر (غرب) و شمال باختری و به گونۀ کلی سردسیر ایران که در اواخر زمستان، زندگی به نهایت سختی و معیشت به تنگی می رسید، مردم مشتاقانه در انتظار رسیدن فصل بهار بودند تا زمین از زیر بار برف و سرما دوباره آرام آرام نفس بکشد و گیاهان برویند و زمین سرسبز شود. از همین روی، خویشکاری (وظیفه) کوسه در واقع، امید بخشی به جامعه و پدیداری حس شادی و شادمانی بود و کارکرد دیگر و شاید اصلی تر این آیین، همان جادوی تقلیدی گرم شدن زمین بوده است».

بانو شهرزاد اَسدی در پایان افزود : « از دیدگاه من، آیین کوسه برنشین هر چند جزو آیین های پیش نوروزی است؛ ولی با نگرش به سخنان گفته شده دربارۀ میرنوروزی، جز در مواردی بسیار اندک، این دو داستان، همانندی چندانی با هم ندارند. همان گونه که آورده شد، تازه ترین (متاخر) گونۀ میرنوروزی، همان حاجی فیروز سرخ پوش سیاه چهره است که با دایرۀ زنگی خود می رقصد و می خواند و هلهله بر پا می کند و فضای شادی پیش از سال نو را می آفریند و در برابر آن مردم به شکرانۀ مژدۀ این پیک بهار، به خجستگی برکت، سکه ای در دایره اش می گذارند.

نقش آفرینی سیاه در نمایش نامۀ (سناریوی) ارباب و غلام و گنده گویی های وی به ارباب که در واقع، نوعی هنجارشکنی و بی نظمی است را باید در نظر داشته باشیم. حتا گویش ویژۀ سیاه و جا به جا تلفظ کردن واژگان نیز، نشان از بر هم خوردن نظم رایج دارد.

در نتیجه گیری این جستار می توان گفت، مهم ترین خویشکاری شخصیتی که به عنوان میرنوروزی شناخته می شود در روزگاران کهن و بسیار دراز، به سرانجام رساندن خویشکاری پادشاه برای برکت بخشی سرزمین بوده است که نخست با برتخت نشینی به جای پادشاه به گونه ای نمادین شرایط را به آشفتگی پیش از آفرینش باز می گرداند و با فدیه شدن و بلا گردان شدن یا سیلی خوردن، مرگی را یادآوری کرده و رستاخیز دوبارۀ پادشاه را رقم می زد که از دل آن قدرت او که تامین و تضمین کنندۀ برکت سرزمین بود، در اوج بماند.

اما در زمان کنونی یک کارکرد مهم اجتماعی از این داستان قابل درک است که همان پدیداری شور و هیجان و شادی و بیدار نمودن حس امید در میان مردم است. امیدی که همواره از عمق فضای برزخ گونه، سوسو می زند و دل مردمان را گرم و جانشان را در ایام نو شدگی روزگار، پر سرور می سازد».

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – کُنشگر میراث فرهنگی،گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – دبیر انجمن مهرگان