تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه فرهنگ و هنر، کتاب شناخت – سیاوُش آریا*

کتاب «منابع ژنتیکی و تکامل کشاورزی» بر مبنای مطالعات گیاه باستان شناسی در ایران که دستاورد چندین سال پژوهش و بررسی و گردآوری بانو، شراره قاسمی است از سوی انتشارات ناقوس چاپ و روانۀ بازار شده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، گیاه باستان شناسی یکی از دانش های (علوم) میان رشته ای باستان شناسی و رشته ای تخصصی از باستان شناسی محیطی است که به بررسی بقایای گیاهی به دست آمده از محوطه های باستانی می پردازد. به گونه ای که باب است انگیزۀ پژوهش های گیاه باستان شناسی پیداکردن گیاهان و دانه ها و جوانه های یافت شده در محوطه های باستان شناختی است.

بانو شراره قاسمی، کارشناسی ارشد خود را در رشتۀ گیاه باستان شناسی گرفته و در دنبالۀ کار دررشتۀ ژنتیک و بیوتکنولوژی گیاهی در دانشگاه پلی تکنیک مادرید اسپانیا دکترا گرفته است و هم اینک سرگرم کارهای پژوهشی در ایران است.

گياهان بزرگ ترين ميراث از دورۀ پيش از تاريخ تاکنون براي بشر بوده و هستند. امروزه پژوهش های گياه باستان شناسی با آرمان بازسازی پوشش گياهی گذشته و شناخت و درک شيوۀ اقتصاد معيشتی مردمان گذشته، می تواند به واکاوی های (تجزيه و تحليل) منطقی و استوارتری در راستای مديريت بهتر مجموعه گونه های گياهی و نظريه های در پیوند با ريشه های تعامل انسان، جانور و گياه بپردازد. دانش گياه باستان شناسی و کاربردهای آن، امروزه از بایسته های کاوش های باستان شناسی است. بقايای گياهی بدست آمده از بافت های باستانی همانند زغال چوب، دانه، ميوه، و گَرده مي تواند داده های جامع و سودمندی را دربارۀ منابع طبيعی و زيست بومی (زیست محیطی) منطقه در اختيار ما قرار دهد.

در همین زمینه، بانو قاسمی نویسندۀ کتاب، منابع ژنتیکی و تکامل کشاورزی (بر مبنای مطالعات گیاه باستان شناسی در ایران) به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « شواهد گياه باستان شناسی نشان دهندۀ اين است که، کشاورزی در اوايل دورۀ «هولوسن» يعنی نزدیک ده هزار سال پيش پديد آمده است. در درازای (طول) زمان، تغيير از شيوۀ گِردآوری خوراک (غذا) به سمت توليد خوراک، نيازمند و مستلزم اهلی کردن و پرورش گياهان بوده است. اين فرآيند با تغييرات مورفولوژيکی آن ها همراه بوده است. تکنولوژی استفاده از بهره وری گياهان و اقتصاد مبتنی بر کشاورزی، در برگیرندۀ يک سری از فن آوری ها همانند گزینش (انتخاب) گونه، مديريت کشت، تغيير ژنتيکی همراه با گزینش آگاهانه و يا ناآگاهانه، و نوآوری شيوه های تازه همانند گرده افشانی، تربيت و هَرس هر فرآورده (محصول) بوده که آدم به ارمغان آورده است.

 در دورۀ نوسنگی انسان اقدام به اهلی کردن و پرورش گياهان نمود و همین امر به آرامی انگیزۀ پيدايش کشاورزی شد. در دورۀ برنز، کشاورزی به معنای گسترده تری رشد و رونق يافت. از همین روی، روند تکاملی گياهان کشت شده به وسیلۀ انسان پيش از تاريخ، برای باستان شناسان، گياه باستان شناسان و کارشناسان کشاورزی دارای اهميت فراوانی است.

کشاورزی دانش، هنر و يا پيشۀ توليد مواد خوراکی و يا به معنای ديگر هنر کاشت، داشت يا برداشت گياهان است. اين بخش مهم در برگیرندۀ طيف گسترده ای از تخصص‌ها و فن های ديگر از جمله، راه ‌هايی برای گسترش زمين‌ های مناسب براي کشت گياه، کَندن آبراهه ها و فرم ‌های گوناگون آبياری است.

در درازای تاريخ با افزايش جمعيت، کشاورزی نیز، همراستای آن و با نياز انسان به خوراک رشد کرده است. به آرامی کشت های ساليانه يا فصلی، جای خود را به کشت های فشرده دادند. با اين روند در واقع، می توان گفت که کشاورزی منجر به شکل گيری تمدن ها و شهر نشينی مردم شد».

این کارشناس (متخصص) گیاه باستان شناسی در دنبالۀ سخنانش افزود : « برای درک جوامع باستانی، ما نياز به دانستن گياه شناسی و زيست بوم آن محوطه ها داريم. در ايران واکاوی گرده، زغال بذر و چوب و پس ماند های ارگانيک و داده های تبار (قوم) باستان شناسی از تکنيک های سودمند و روش های  پی بردن در مورد پیوند میان مردم و گياهان در گذشته را ارایه می دهند.

امروزه بر پایۀ شواهد گياه باستان شناسی، ايران يکی از منطقه های اصلی پيدايش و توسعۀ کشاورزی در جهان است. اهميت اين نوع پژوهش ها به ما در جهت شناخت پراکندگی سرچشمه های (منابع) ژنتيک گياهی و روند تکاملی کشاورزی، بازسازی منطقه ها با توانمندی (پتانسيل) کشت که در درازای زمان از میان رفته است، کمک به سزايی می کند. بایستگی بررسی اين روند در شناسايی گياهان فراموش شده و تاريخ کشاورزی منطقه ای بيش از پيش آشکار است».

بانو دکترقاسمی دربارۀ کتاب منابع ژنتیکی و تکامل کشاورزی در ایران که دستاورد سال ها پژوهش، بررسی و گردآوری های خویش است، گفت : « کتاب منابع ژنتیکی و تکامل کشاورزی (برمبنای مطالعات گیاه باستان شناسی در ایران) در پنج فصل تنظيم شده است :

 فصل نخست به پيدايش و گسترش کشاورزی می پردازد.

 فصل دوم به منابع ژنتيکی و پوشش گياهی آن در ايران ویژه شده است.

 فصل سوم به بررسی مفهوم گياه باستان شناسی اختصاص دارد.

 فصل چهارم به تاريخچۀ مطالعات گياه باستان شناسی در ايران و بررسی نتیجه های آن در محوطه های باستانی ايران مي پردازد.

در فرجام و در فصل پنجم نیز، به بررسی روند تکاملی کشاورزی پرداخته شده است». 

نویسندۀ اين كتاب به اَنگیزۀ داشتن تحصيلات در پیوند با کارشناسى ارشد و دکترای ژنتیک و بیوتکنولوژی گیاهی و كارشناسى ارشد گياه باستان شناسى، توانسته است به خوبى در این زمینه، قلم كشيده و از پس پژوهش ها به درستی برآید. همچنین در بخش گردآوری (تاليف) كه هنر برگردان (ترجمه) راهكار آن است، نویسنده توانسته است متن ها را به درستى و در چهارچوپ برگردان علمى، بیاورد.

دکتر قاسمی در اين کتاب کوشيده است تا با برگردان و پژوهش های در پیوند با گياه باستان شناسی و گردآوری متن های گزارشات باستان شناسی در منطقه های گوناگون ايران به جمع بندی و گاه­نگاری اين گنجينۀ ارزشمند بپردازد.

در گذشته با نگرش به وجود نداشتن چُنين کتاب سودمند و راهبردی برای پژوهشگران، همواره اين کاستی علمی برای واکاوی های بيشتر برجای بود که با کوشش نویسندۀ گرامی، امروزه اين مهم به تحقق پيوسته است.

 از سویی، اين کتاب ارزشمند مي تواند از سرچشمه های دانشگاهی در رشته های ژنتيک گياهی، کشاورزی و علوم در پیوند با باستان زيست محيطی قرار گيرد.  به راستی می توان اين كتاب را نخستين کتاب، تاريخ سبز ايران ناميد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، کتاب، منابع ژنتیکی و تکامل کشاورزی (برمبنای مطالعات گیاه باستان شناسی در ایران) از سوی انتشارات ناقوس و به ارزش 30 هزارتومان چاپ و روانۀ بازار کتاب شده است.

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – خبرنگار آزاد – دبیر انجمن مهرگان