موزه نقاشی پشت شیشه تنها موزه تخصصی در کشور

موزه نقاشی پشت شیشه تنها موزه تخصصی در کشور

موزه نقاشی پشت شیشه تنها موزه تخصصی در کشور تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه گردشگری – مارال آریایی* بافت کهن تهران خانه‌های تاریخی فراوانی را در دل خود جای داده‌ است. برای آن‌که خانه‌های ارزشمند با مهرازی زیبا رو به ویرانی نروند و یا دست سودجویان نیفتد تا برج‌های بی‌قواره‌ای را جایگزین آن کنند، با کوشش کُنش‌گران میراث فرهنگی و سازمان‌هایی همانند شهرداری و وزارت میراث فرهنگی برخی خانه‌ها راه ماندگارتری را در پیش می‌گیرند. به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، یکی از راه‌های ماندگاری بناهای بزرگ و استوار، دادن کاربری به دیرینکده (موزه) است. خانۀ شقاقی در خیابان هدایت یکی از این نمونه‌ها است. این خانه که در گذشته در میان باغی بزرگ ساخته شده بود با گذشت زمان تکه تکه شده و ساخت‌وسازهایی پیرامون آن رخ داده است، ولی بنای اصلی که جایگاه زندگی بوده، تا به امروز برجای مانده‌است. سال 1375 خورشیدی شهرداری بنا را ارزشمند دانسته و با آرمان تشکیل «موزه نقاشی پشت شیشه» خریداری و مرمت شد. مهدی کارخانی دانش‌آموختۀ رشته صنایع دستی و دانشجوی کارشناسی ارشد صنایع دستی از خوردادماه سال 97 سرپرستی دیرینکده را بر دوش گرفته است. پای سخنان کارخانی نشستیم تا از پیشینۀ بنا و تاریخچۀ نقاشی پشت‌شیشه برایمان بگوید : «این بنای ارزشمند از آنِ "سیاوش شقاقی" بوده است. تاریخ ساخت آن به سال 1309 خورشیدی بازمی‌گردد. دکترسیاوش شقاقی فرزند حسن در دوره قاجار نخست‌وزیر و در دورۀ پهلوی یکم از بزرگان بود. سیاوش شقاقی نیز، نخستین پزشک متخصص ریه از کشور اتریش بوده که به ایران نیز بازمی‌گردد. این خانه پیشکشی پدر دکتر به وی و همسرش به بهانۀ پیمان زناشویی آنان است. دکتر شقاقی تا واپسین روزهای زیست خود در این‌جا زندگی و کارهای پزشکی را دنبال کرد». وظیفۀ بزرگ هادی سیف در پدید آوردن موزه نقاشی پشت شیشه سال 1342 که دکتر شقاقی درمی‌گذرد، خانه را به شخصی فروختند و در همان روزگار زمین دو تکه شد، بخشی که خانۀ دکتر بود تا امروز برجای مانده و بخش دیگر کوبیده و پاساژ شد. وی در دنبالۀ سخنانش افزود : « سال 1375 شهرداری از همان آغازاین خانه را با آرمان پدیداری دیرینکدۀ نقاشی پشت شیشه خریداری و با بستن پیمان‌نامه‌ای آن را به سازمان میراث فرهنگی وقت سپرد». سال 1378 به پیشنهاد زنده‌یاد دکتر حبیبی، سرپرست فرهنگستان در آن هنگامه و شهرداری، خانه شقاقی به دیرینکده تغییر کاربری می‌ دهد. هادی سیف نیز، مجموعه‌ای از آثار نقاشی پشت شیشه را از جاهای گوناگونی گردآوری می‌کند. سال 1387 این بنا با نام «موزه نقاشی پشت شیشه» به شماره 2322 به ثبت ملی می‌رسد. ویژگی‌های مِهرازی خانه شقاقی کارخانی در بخش دیگری از سخنانش گفت : «از آن‌جایی که خانه‌های تاریخی با کاربری دیرینکده ساخته نشده‌اند، دارای کمبودهایی هستند که باید دگرگونی‌هایی در آن‌ها پدید آید. برای نمونه اتاق‌هایی کنار گذاشته شد و جایی برای مخزن پدید آمد. هرچند که، کالبد اصلی بنا برجای مانده‌ است و این خانه جزو اندک بناهای تاریخی تهران است که می‌توان گفت ضد زمین لرزه است». سرپرست موزه نقاشی پشت شیشه از مهرازی (معماری) بنا گفت : «مهرازی خانه، ویژگی‌های مهرازی پهلوی یکم و اندکی از دورۀ قاجاری را دارد. در سال 1309 خورشیدی برپا شده و چون همسر دکتر شقاقی اروپایی بود، چشم‌اندازی از مهرازی باختر(غرب) را در آن می‌توان دید. برای نمونه ستون‌های بلند و ایوان دورتا دور بنا و گچ‌بری‌های فرنگی در پایه ستون‌ها و شومینه دارد. بنا دو اَشکوبه (طبقه) و دارای زیرزمین است. در درازای زمان هنگام سیم‌کشی برق و تلفن، لوله‌کشی آب و گاز دگرگونی‌هایی پدید آمده‌است. حیاط نمای چهارباغ ایرانی را دارد، با حوضی در میانه و رختشوی‌خانه‌ای در بخش جنوبی است. نمای خانه دارای پوششی سپید رنگ روی سیمان است. پنجره و درها چوبی و بکارگیری قوس‌های جناغی، هلالی، نعل اسبی و نقش‌های گچ‌بری که با سیمان اجرا شده‌اند. چشم‌گیرترین آراستنی‌های (تزیینات) درون بنا گچ‌بری‌های فرنگی و انواع ابزار زنی‌های گچی است که در سال‌های 77 ـ 1374 پدیدار شده است. در نمای بیرونی گچ‌بری‌ها زیر رخبام و بالای درها و پنجره‌ها به شیوۀ بناهای قاجاری با سیمان و روکش رنگ سپید دیده می‌شود. پیشینۀ نقاشی پشت شیشه این کارشناس ارشد صنایع دستی در دنبالۀ سخنانش از هنر سنتی نقاشی پشت شیشه گفت : « برآن هستم، نخست تعریف درستی از این هنر بگویم، رشته نقاشی پشت شیشه یکی از رشته‌های نقاشی است که بر بستری از شیشه به گونۀ «وارون‌نگاری» کشیده می‌شود. شوربختانه بسیاری با نقاشی «ویترای» آن را اشتباه می‌گیرند که درست نیست. نقاشی پشت شیشه در دورۀ صفویه همراه با نقاشی باختر وارد ایران شد. اوج شکوفایی این هنر در دورۀ زندیه و افشاریه است. به انگیزۀ کاربرد بالا و بازی رنگ و نوری که در بنا پدید می‌آورد به گونۀ گسترده به عنوان یکی از آرایه‌های مهرازی در بناهای آن روزگار به کار می‌رفته‌ است. در دورۀ قاجار هم نقاشی پشت شیشه و آینه بسیار به چشم می‌خورد. برای نمونه در بنای تاریخی «بی‌بی بیگم» نامدار به «موزه بازار» در تهران به زیبایی کار شده است. حتا در بناهای تاریخی شیراز و اسپهان (اصفهان) نقاشی پشت شیشه و آینه در آرایه‌های مهرازی دیده می‌شود. کارکرد آغازین نقاشی پشت شیشه آیینی و مذهبی و حتا نگاره‌های شاهنامه‌ای بود؛ بخش بزرگی از آثار این هنر دارای مضامین مذهبی همانند عاشورایی، نگاره‌های پیامبران و اهل بیت بوده‌ است که بسیار نزدیک به نقاشی قهوه‌خانه‌ای است. حتا در سقاخانه‌های قدیمی تهران از این گونه آثار به چشم می‌خورد. از آن‌جایی که نگاره در پشت شیشه کشیده می‌شد، وارون دیوارنگاره‌ها دل‌نگرانی برای پاک شدن و آسیب دیدن اثر هنگام ریختن آب یا دست کشیدن بسیار وجود نداشت. نور در فلسفۀ شرق و باورهای آیینی ما جایگاه ویژه‌ای دارد. بازتابش نور از پشت شیشه گیرایی بالایی را در چشم بیننده، پدید می‌آورد. از همین‌روی، نگاره‌های آیینی و استوره‌ای در آن بسیار کشیده شده‌ است». ثبت ملی نقاشی پشت شیشه به عنوان هنر در معرض خطر اگر چه روزگاری مردم به باور مقدس بودن نگاره‌های پشت شیشه، آب بر روی آن می‌ریختند و به نشانۀ تبرک آن را می‌نوشیدند، ولی با گذشت زمان این هنر همانند بسیاری از هنرهای سنتی دیگر جایگاه خود را از دست داد و نقاشی پشت شیشه به جای کارکردهای گذشته به گونه تابلو نقاشی بر روی دیوار خانه‌ها جا گرفت. کارخانی و همکارانش در وزارت میراث فرهنگی برای نجات این هنر رو به فراموشی، آن را در سال 93 به ثبت ملی رساندند. وی در دنباله افزود : « از آن زمان تا امروز کارهایی به دست میراث فرهنگی صورت گرفته تا نقاشی پشت شیشه به عنوان یکی از شاخص هنرهای سنتی پاسداری شده و روایی پیدا کند. امروز من با سربلندی می‌توانم بگویم هنر نقاشی پشت شیشه به عنوان یک هنر زنده به شمار می‌آید و از خطر فراموشی گذر کرده است. خورداد ماه 98 نیز هنر نقاشی پشت آینه نیز به عنوان یکی از زیرشاخه‌های رشتۀ نقاشی پشت شیشه به ثبت ملی رسیده است». موزه نقاشی پشت شیشه تنها موزه تخصصی در کشور کارخانی سرپرست دیرینکدۀ نقاشی پشت شیشه در پایان سخنانش گفت : « ما یگانه دیرینکدۀ تخصصی در جهان هستیم که نگاه ویژه به این هنر داریم. برخی دیرینکده های جهان به رشته نقاشی پشت شیشه و آثار وابسته به آن پرداخته اند، ولی نگاه ویژه‌ و کارشناسانه به این هنر نداشته و تنها بخشی از دیرینکده را به این آثار اختصاص داده‌اند. دیرینکدۀ نقاشی پشت شیشه نزدیک 440 اثر هنری دارد و گنجینه‌ای از دوران صفوی تا معاصر را در خود جای داده است. در این دیرینکده آثار هنرمندان معاصری همانند استاد مهرعلی، استاد ذوالقدر، استاد بویک احمدی، استاد نوشین بشارت به نمایش گذاشته شده‌ است. دیرینکدۀ «فلورانس» به عنوان سرچشمه (رفرنس) این هنر به‌شمار می‌آید، ولی بخشی از دیرینکده را در برمی گیرد. همچنین دیرینکدۀ دوسلدورف نیز در آلمان دارای آثار نقاشی پشت شیشه است. دیرینکدۀ نقاشی پشت شیشه هم‌اکنون در دست مرمت است. پس از مرمت دوست داران هنر سنتی نقاشی پشت شیشه و نقاشی پشت آینه می‌توانند برای دیدن آثار به نشانی، خیابان سعدی شمالی، خیابان برادران قائدی (هدایت سابق)، پلاک 202، موزه نقاشی پشت شیشه بروند. یکی از ایرادهای این هنر شکستنی بودن شیشه است که بایستی بسیار مراقب بود در نقاشی پشت آینه، نخست جیوه آینه از روی شیشه برداشته شده و سپس نقاشی در پشت آینه انجام می شود معماری بخش ورودی موزه پله‌های مارپیچی از ویژگی‌های مهرازی روزگار پهلوی تالار اشکوبه نخست، دیوار کاذبی که برای آویزان کردن تابلوها بهره گرفته شده است برای سیم‌کشی و نورپردازی کوشش شده سقف دست‌نخورده بماند گچ‌بری شومینه و تابلوی نقاشی پشت شیشه از استاد نوشین بشارت نمایی از جلو خانه پنجره‌های چوبی و گچ‌بری بالای پنجره در پشت خانه معماری ایوانی بالایی در پشت خانه گچ‌بری‌های سقف ایوان در پشت خانه نمایی از باغی ایرانی در حیاط و حوشی که همواره در خانه‌های قدیمی دیده می شود نمایی از جلو خانه، رو به سمت خیابان نمایی از پهلوی خانه و قوسی که به زیبایی کار شده است *خبرنگار آزاد - هَموند انجمن مهرگان – کُنشگر فرهنگی 1398/11/29 بازدید : 2202

تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه گردشگری – مارال آریایی*

بافت کهن تهران خانه‌های تاریخی فراوانی را در دل خود جای داده‌ است. برای آن‌که خانه‌های ارزشمند با مهرازی زیبا رو به ویرانی نروند و یا دست سودجویان نیفتد تا برج‌های بی‌قواره‌ای را جایگزین آن کنند، با کوشش کُنش‌گران میراث فرهنگی و سازمان‌هایی همانند شهرداری و وزارت میراث فرهنگی برخی خانه‌ها راه ماندگارتری را در پیش می‌گیرند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، یکی از راه‌های ماندگاری بناهای بزرگ و استوار، دادن کاربری به دیرینکده (موزه) است. خانۀ شقاقی در خیابان هدایت یکی از این نمونه‌ها است. این خانه که در گذشته در میان باغی بزرگ ساخته شده بود با گذشت زمان تکه تکه شده و ساخت‌وسازهایی پیرامون آن رخ داده است، ولی بنای اصلی که جایگاه زندگی بوده، تا به امروز برجای مانده‌است.
سال 1375 خورشیدی شهرداری بنا را ارزشمند دانسته و با آرمان تشکیل «موزه نقاشی پشت شیشه» خریداری و مرمت شد.

مهدی کارخانی دانش‌آموختۀ رشته صنایع دستی و دانشجوی کارشناسی ارشد صنایع دستی از خوردادماه سال 97 سرپرستی دیرینکده را بر دوش گرفته است. پای سخنان کارخانی نشستیم تا از پیشینۀ بنا و تاریخچۀ نقاشی پشت‌شیشه برایمان بگوید : «این بنای ارزشمند از آنِ "سیاوش شقاقی" بوده است. تاریخ ساخت آن به سال 1309 خورشیدی بازمی‌گردد. دکترسیاوش شقاقی فرزند حسن در دوره قاجار نخست‌وزیر و در دورۀ پهلوی یکم از بزرگان بود. سیاوش شقاقی نیز، نخستین پزشک متخصص ریه از کشور اتریش بوده که به ایران نیز بازمی‌گردد.

این خانه پیشکشی پدر دکتر به وی و همسرش به بهانۀ پیمان زناشویی آنان است. دکتر شقاقی تا واپسین روزهای زیست خود در این‌جا زندگی و کارهای پزشکی را دنبال کرد».

وظیفۀ بزرگ هادی سیف در پدید آوردن موزه نقاشی پشت شیشه

سال 1342 که دکتر شقاقی درمی‌گذرد، خانه را به شخصی فروختند و در همان روزگار زمین دو تکه شد، بخشی که خانۀ دکتر بود تا امروز برجای مانده و بخش دیگر کوبیده و پاساژ شد. وی در دنبالۀ سخنانش افزود : « سال 1375 شهرداری از همان آغازاین خانه را با آرمان پدیداری دیرینکدۀ نقاشی پشت شیشه خریداری و با بستن پیمان‌نامه‌ای آن را به سازمان میراث فرهنگی وقت سپرد».

سال 1378 به پیشنهاد زنده‌یاد دکتر حبیبی، سرپرست فرهنگستان در آن هنگامه و شهرداری، خانه شقاقی به دیرینکده تغییر کاربری می‌ دهد. هادی سیف نیز، مجموعه‌ای از آثار نقاشی پشت شیشه را از جاهای گوناگونی گردآوری می‌کند. سال 1387 این بنا با نام «موزه نقاشی پشت شیشه» به شماره 2322 به ثبت ملی می‌رسد.

ویژگی‌های مِهرازی خانه شقاقی

کارخانی در بخش دیگری از سخنانش گفت : «از آن‌جایی که خانه‌های تاریخی با کاربری دیرینکده ساخته نشده‌اند، دارای کمبودهایی هستند که باید دگرگونی‌هایی در آن‌ها پدید آید. برای نمونه اتاق‌هایی کنار گذاشته شد و جایی برای مخزن پدید آمد. هرچند که، کالبد اصلی بنا برجای مانده‌ است و این خانه جزو اندک بناهای تاریخی تهران است که می‌توان گفت ضد زمین لرزه است».

سرپرست موزه نقاشی پشت شیشه از مهرازی (معماری) بنا گفت : «مهرازی خانه، ویژگی‌های مهرازی پهلوی یکم و اندکی از دورۀ قاجاری را دارد. در سال 1309 خورشیدی برپا شده و چون همسر دکتر شقاقی اروپایی بود، چشم‌اندازی از مهرازی باختر(غرب) را در آن می‌توان دید. برای نمونه ستون‌های بلند و ایوان دورتا دور بنا و گچ‌بری‌های فرنگی در پایه ستون‌ها و شومینه دارد.

بنا دو اَشکوبه (طبقه) و دارای زیرزمین است. در درازای زمان هنگام سیم‌کشی برق و تلفن، لوله‌کشی آب و گاز دگرگونی‌هایی پدید آمده‌است.

حیاط نمای چهارباغ ایرانی را دارد، با حوضی در میانه و رختشوی‌خانه‌ای در بخش جنوبی است. نمای خانه دارای پوششی سپید رنگ روی سیمان است. پنجره و درها چوبی و بکارگیری قوس‌های جناغی، هلالی، نعل اسبی و نقش‌های گچ‌بری که با سیمان اجرا شده‌اند. چشم‌گیرترین آراستنی‌های (تزیینات) درون بنا گچ‌بری‌های فرنگی و انواع ابزار زنی‌های گچی است که در سال‌های 77 ـ 1374 پدیدار شده است. در نمای بیرونی گچ‌بری‌ها زیر رخبام و بالای درها و پنجره‌ها به شیوۀ بناهای قاجاری با سیمان و روکش رنگ سپید دیده می‌شود.

پیشینۀ نقاشی پشت شیشه

این کارشناس ارشد صنایع دستی در دنبالۀ سخنانش از هنر سنتی نقاشی پشت شیشه گفت : « برآن هستم، نخست تعریف درستی از این هنر بگویم، رشته نقاشی پشت شیشه یکی از رشته‌های نقاشی است که بر بستری از شیشه به گونۀ «وارون‌نگاری» کشیده می‌شود. شوربختانه بسیاری با نقاشی «ویترای» آن را اشتباه می‌گیرند که درست نیست.

نقاشی پشت شیشه در دورۀ صفویه همراه با نقاشی باختر وارد ایران شد. اوج شکوفایی این هنر در دورۀ زندیه و افشاریه است. به انگیزۀ کاربرد بالا و بازی رنگ و نوری که در بنا پدید می‌آورد به گونۀ گسترده به عنوان یکی از آرایه‌های مهرازی در بناهای آن روزگار به کار می‌رفته‌ است. در دورۀ قاجار هم نقاشی پشت شیشه و آینه بسیار به چشم می‌خورد. برای نمونه در بنای تاریخی «بی‌بی بیگم» نامدار به «موزه بازار» در تهران به زیبایی کار شده است. حتا در بناهای تاریخی شیراز و اسپهان (اصفهان) نقاشی پشت شیشه و آینه در آرایه‌های مهرازی دیده می‌شود.

کارکرد آغازین نقاشی پشت شیشه آیینی و مذهبی و حتا نگاره‌های شاهنامه‌ای بود؛ بخش بزرگی از آثار این هنر دارای مضامین مذهبی همانند عاشورایی، نگاره‌های پیامبران و اهل بیت بوده‌ است که بسیار نزدیک به نقاشی قهوه‌خانه‌ای است. حتا در سقاخانه‌های قدیمی تهران از این گونه آثار به چشم می‌خورد.

از آن‌جایی که نگاره در پشت شیشه کشیده می‌شد، وارون دیوارنگاره‌ها دل‌نگرانی برای پاک شدن و آسیب دیدن اثر هنگام ریختن آب یا دست کشیدن بسیار وجود نداشت.

نور در فلسفۀ شرق و باورهای آیینی ما جایگاه ویژه‌ای دارد. بازتابش نور از پشت شیشه گیرایی بالایی را در چشم بیننده، پدید می‌آورد. از همین‌روی، نگاره‌های آیینی و استوره‌ای در آن بسیار کشیده شده‌ است».

ثبت ملی نقاشی پشت شیشه به عنوان هنر در معرض خطر

اگر چه روزگاری مردم به باور مقدس بودن نگاره‌های پشت شیشه، آب بر روی آن می‌ریختند و به نشانۀ تبرک آن را می‌نوشیدند، ولی با گذشت زمان این هنر همانند بسیاری از هنرهای سنتی دیگر جایگاه خود را از دست داد و نقاشی پشت شیشه به جای کارکردهای گذشته به گونه تابلو نقاشی بر روی دیوار خانه‌ها جا گرفت. کارخانی و همکارانش در وزارت میراث فرهنگی برای نجات این هنر رو به فراموشی، آن را در سال 93 به ثبت ملی رساندند. وی در دنباله افزود : « از آن زمان تا امروز کارهایی به دست میراث فرهنگی صورت گرفته تا نقاشی پشت شیشه به عنوان یکی از شاخص هنرهای سنتی پاسداری شده و روایی پیدا کند. امروز من با سربلندی می‌توانم بگویم هنر نقاشی پشت شیشه به عنوان یک هنر زنده به شمار می‌آید و از خطر فراموشی گذر کرده است.

خورداد ماه 98 نیز هنر نقاشی پشت آینه نیز به عنوان یکی از زیرشاخه‌های رشتۀ نقاشی پشت شیشه به ثبت ملی رسیده است».

موزه نقاشی پشت شیشه تنها موزه تخصصی در کشور

کارخانی سرپرست دیرینکدۀ نقاشی پشت شیشه در پایان سخنانش گفت : « ما یگانه دیرینکدۀ تخصصی در جهان هستیم که نگاه ویژه به این هنر داریم. برخی دیرینکده های جهان به رشته نقاشی پشت شیشه و آثار وابسته به آن پرداخته اند، ولی نگاه ویژه‌ و کارشناسانه به این هنر نداشته و تنها بخشی از دیرینکده را به این آثار اختصاص داده‌اند.

دیرینکدۀ نقاشی پشت شیشه نزدیک 440 اثر هنری دارد و گنجینه‌ای از دوران صفوی تا معاصر را در خود جای داده است. در این دیرینکده آثار هنرمندان معاصری همانند استاد مهرعلی، استاد ذوالقدر، استاد بویک احمدی، استاد نوشین بشارت به نمایش گذاشته شده‌ است.

دیرینکدۀ «فلورانس» به عنوان سرچشمه (رفرنس) این هنر به‌شمار می‌آید، ولی بخشی از دیرینکده را در برمی گیرد. همچنین دیرینکدۀ دوسلدورف نیز در آلمان دارای آثار نقاشی پشت شیشه است.

دیرینکدۀ نقاشی پشت شیشه هم‌اکنون در دست مرمت است. پس از مرمت دوست داران هنر سنتی نقاشی پشت شیشه و نقاشی پشت آینه می‌توانند برای دیدن آثار به نشانی، خیابان سعدی شمالی، خیابان برادران قائدی (هدایت سابق)، پلاک 202، موزه نقاشی پشت شیشه بروند.