تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه گردشگری – سیاوُش آریا*

کارشناسان نگارکَند نامدار به «تَنگ قَندیل» را دُردانۀ سنگ نگاره های ساسانی کشور می دانند که یکی از زیباترین پیکره تراشی های عاشقانۀ تاریخ ایران را به تصویر کشیده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، پژوهش گران و کارشناسان یکی از ارزشمندترین یادمان های تاریخی به جا مانده از روزگار باستان را سنگ نگاره ها می دانند. یادگارهایی که رویدادهای (حوادث) گوناگون تاریخی همچون پیروزی، دلاوری، تاج سِتانی، نبرد و رزم را به نمایش گذاشته است.

دراین میان، سنگ نگارۀ بسیار زیبایی از شاهنشاه ساسانی در شهر کازرون و روستای تنگ قَندیل به جا مانده که بیانگر عشق و وفاداری و مهرورزی است و با دیگر نگارکَندهای (نقش برجسته ها) ساسانی ایران، ناهَمسانی (تفاوت) دارد.

از شهر کازرون به سوی شهر نورآباد که رهسپار شوید در بخش چنارشاهیجان (قائمیه امروزی) و در شمال روستای تنگ قَندیل در درون تنگه ای پهن و زیبا با نگارکَندی رو به رو خواهید شد که به سنگ نگارۀ «تنگ قَندیل» نامدار شده است. یادمانی که کارشناسان و باستان شناسان از آن با نام یکی از برجسته ترین و ارزشمندترین یادگارهای ساسانی یاد می کنند. سنگ نگاره ای بی مانند (منحصربه فرد) و یگانه که یکی از زیباترین صحنه های تاریخی ایران را به نمایش گذاشته است و از دیدگاه بررسی و پژوهش های تاریخی، آیینی و جایگاه اجتماعی دورۀ ساسانی دارای ارزش بسیار فراوانی است.

در این نگارکَند (نقش برجسته) با صحنه ای عاشقانه رو به رو هستیم که راز و رمزهای نهفته ای را در دل خود پنهان دارد.

در سنگ نگارۀ تنگ قندیل، ما بینندۀ یکی از زیباترین چهره های بانوان ساسانی هستیم. و همین جُستار، ارزش آن را دوچندان کرده است. همچنین این نگارکند وارون (خلاف) دیگر سنگ نگاره های ساسانی که بر روی صخرۀ پیوسته به کوه تراشیده شده اند، بر روی یک تکه سنگ بزرگ جداگانه (منفرد) در دامنۀ بستر یک رودخانۀ فصلی تراشیده شده است. از همین روی، کارشناسان سنگ نگارۀ نامدار به «تنگ قَندیل» را دُردانۀ نگارکَندهای ساسانی ایران می دانند.

سنگ نگارۀ تنگ قَندیل

سنگ نگارۀ نامدار به «تنگ قَندیل» بر روی سنگی به پهنای 8 متر در 5 و نیم متر تراشیده شده و اندازۀ خود نگارکَند دو متر و 80 سانتی متر در دو متر و 10 سانتی متر است. در این نگاره (تصویر) دو مرد و یک زن به گونۀ ایستاده تراشیده شده اند. فرد میانی یا همان شاهنشاه بر روی یک پای خود تکیه داده و دست چپ خود را بر روی شمشیر گذاشته و در حال گرفتن گل از بانویی است. پوشاک وی به گونۀ بالاتنه چَسبان با یک شنل آویزان و شلوار گشاد چین دار است. در رو به روی او و سمت چپ، زنی ایستاده و بر روی پای چپ خود تکیه داده و با دست راست خود به پادشاه گلی را پیشکش می کند.

پوشاک وی به گونۀ جامۀ جلو باز بلندی (قبا) است که تا روی زمین دنباله یافته است. در پشت سر پادشاه و سمت راست فردی حلقۀ قدرت را در دست راست خود گرفته و دست چپ خود را بر روی شمشیر قرار داده است. پای این فرد و پایین شمشیر پادشاه بسیار آسیب دیده است.

بازشناسی نگارکَند تنگ قندیل

دربارۀ بازشناسی و هویت افراد در سنگ نگارۀ تنگ قَندیل، دیدگاه های گوناگونی وجود دارد. علی اکبرسرفراز، باستان شناس که برای نخستین بار به شناسایی (معرفی) این نگارکَند درگذشته پرداخته است، پادشاه را شاپوریکم  و شهبانو را آذرآناهیتا دانسته است. ولی دربارۀ فرد پشت سر پادشاه، دیدگاهی را به میان نیاورده و تنها آن را جانشین (ولیعهد) پادشاه دانسته است. با این همه، دیدگاه وی دست کم دربارۀ پادشاه رد شده است و پژوهش های نوین آگاهی های بهتری را به ما می دهد.

 علی رضاجعفری زند، باستان شناس با گرایش دوران تاریخی و بانو نگین میری، باستان شناس با گرایش دورۀ ساسانی، باور دارند که پادشاه در سنگ نگارۀ تنگ قندیل، بهرام دوم است که گل را از شهبانوی خود دریافت می کند.

 بانو میری که بر روی دوره ها و زندگی اجتماعی ساسانیان پژوهش کرده است، پیش تر به تارنمای فرهنگی مهرگان گفته بود : « نگارۀ پادشاه، چهرۀ بهرام دوم را نشان می دهد. زیرا تاج بهرام که نشان «ایزد بهرام» است بال مانند و میان دایره جای دارد که بر روی سکه ها نیز، همین چهره آشکار است. بهرام دوم، نخستین پادشاهی است که در سکه ها به همراه شهبانو و همسر خود دیده شده است. نگارۀ زن نیز، شاپوردُختک، همسر پادشاه است که گلی را به زیبایی به پادشاه پیشکش می کند. پشت سر پادشاه هم، بهرام سوم که جانشین شاهنشاه بوده، تراشیده شده است.

دراین نگارکَند ما با یک صحنۀ مهرورزانه و عاشقانه رو به رو هستیم که در واقع، نگاره ای (تصویری) از ازدواج را به نمایش گذاشته است و همین جُستار، آن نگاره را به یکی از بی همتاترین و زیباترین سنگ نگاره های ساسانی تبدیل کرده و چهرۀ یک بانو را سراسر ناهَمسان و ویژه نشان می دهد».

اما علی هُژبری، باستان شناس با گرایش دورۀ ساسانی، دیدگاه دیگری دارد و پیش تر به تارنمای فرهنگی مهرگان گفته است : « پادشاه با نگرش به سنگ نگارۀ «بَرم دِلک» شیراز، نرسی است و نگارۀ زن نیز، آذرآناهید مادر پادشاه است که گلی را از دست او می گیرد».

این دانش جوی دکترای باستان شناسی دربارۀ فرد پشت سر پادشاه نیز با دودلی (شک) افزوده است : « در دست راست این فرد حلقۀ قدرت وجود دارد که این شیوه و فُرم در نگارکَندهای ساسانی ریخت اهورامزدا را نشان می دهد. ولی به همراه این فرد شمشیر است و پشت سر پادشاه جای گرفته است. این جستار ما را با دشواری شناخت وی رو به رو می کند. زیرا اهورامزدا باید در برابر پادشاه باشد و بدون شمشیر. همچنین به باور من، نمی توان آن را جانشین پادشاه دانست. به دید من شاید این فرد یک شخصیت دینی باشد، ولی با استواری و روشنی نمی توان دربارۀ آن چیزی گفت».

همچنین نگارنده که سال ها با بازدیدهای میدانی فراوان، سنگ نگاره های ساسانی کشور را دیده و بررسی کرده است و در یک دهۀ گذشته، بارها سنگ نگارۀ تنگ قندیل را از نزدیک دیده است، پادشاه را بهرام دوم به همراه همسر خویش می داند و فرد پشت سر پادشاه را به گمان فراوان جانشین شاهنشاه و بهرام سوم می شناسد و همان دیدگاه سنتی را دنبال می کند.

چالش های سنگ نگارۀ تنگ قندیل

سنگ نگارۀ بی همتای ساسانی تنگ قَندیل با همۀ ارزش فراوانی که دارد با دشواری های ریز و درشتی دست و پنجه نرم می کند. یکی از چالش های یادگار ساسانیان، دور از دسترس بودن مرکز یگان حفاظت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهر کازرون است. نبود تعیین حریم و عَرصۀ سنگ نگارۀ تنگ قندیل، بی گمان از دشواری های بزرگ آن است. زیرا نداشتن حریم مصوب یادمان های باستانی جای گرفته در روستاها و آبادی ها، بهانه ای خواهد شد برای دست اَندازی برخی از نهادها و اُرگان های دولتی.

در تازه ترین بازدید میدانی نگارنده، در حریم درجه یک و در فاصله ای 200 – 300 متری در بالای تنگه ای که سنگ نگارۀ ساسانی در آن جای گرفته است، ادارۀ آبفا، گودال پهنی را پدیدار آورده و در حال انجام کار است و در کنار آن نیز، اتاقکی (کانکس) برپا کرده است!

نگارنده بر پایۀ خویشکاری (وظیفه) ملی - میهنی و مسوولیت اجتماعی خویش با رفت و آمد به وزارت میراث فرهنگی استان و نشان دادن نگاره های موجود به کارشناسان بخش های گوناگون و همچنین رفتن به بخش یگان حفاظت وزارت میراث فرهنگی، موارد موجود را آگاهی رسانی کرده است. در همین زمینه، فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی کازرون با پیگیری موضوع و تایید دست اَندازی ها، موارد را چنین بیان می کند : « ادارۀ آبفا به اَنگیزۀ ساخت آب انبار در حریم درجه یک یادمان ملی، آغاز به خاک ریزی و گودال کوچک و پهنی کرده و در کنار آن نیز، اتاقکی (کانکس) برپا کرده است.

ما با باشَندگی (حضور) کارشناس فنی میراث فرهنگی و بررسی موضوع، از دنبالۀ کار سازمان آبفا پیشگیری خواهیم کرد تا با درخواست آگاهی (استعلام) از وزارت میراث فرهنگی و فراهم سازی طرحی که مورد پسند و پذیرش ما باشد، با  رعایت قانون بتوانند کار خود را دنبال کنند. هم اینک به اَنگیزۀ تخلف روی داده، کار متوقف خواهد شد».

فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی کازرون دربارۀ آسیب های وارده به سنگ نگارۀ تنگ قندیل که یکی از آن ها به تازگی و در بخش پشت نگارکَند روی داده و شکستگی کوچکی را پدید آورده است، گفت : « آن را بررسی خواهم کرد و خودم از نزدیک این شکستگی را ندیده ام. هرچند که، بیش تر آسیب های موجود وابسته (مربوط) به سال های دور است. شوربختانه آسیب های کوچک به این روش که شما بیان می کنید، بیش تر از سوی چوپانان انجام می شود که نسبت به اهمیت میراث فرهنگی آگاهی چندانی ندارند. با این همه، ما نشست های توجیهی برای مردم بومی و منطقه می گذاریم تا آن ها بتوانند خودشان از یادگار گذشتگان خویش پاس داری و نگاه بانی کنند».

سنگ نگارۀ ساسانی نامدار به «تنگ قندیل» در تاریخ 13 اَمرداد 1380 با شمارۀ 4539 به ثبت ملی رسیده است.

پیشکش گل از سوی شهبانوی ساسانی به همسر و شاهنشاه ایران زمین یکی از زیباترین صحنه های عاشقانه تاریخ ایران است

چهره ای که به گمان بسیار فراوان ولیعهد و بهرام سوم است و بالای سر و پایین اثر آسیب بسیار دیده است

چهرۀ شاهنشاه ساسانی بهرام دوم

زاویه دید از پشت سنگ نگاره تنگ قندیل کازرون

این شکستگی در پشت سر خود سنگ نگاره و به تازگی صورت گرفته است

آسیب های وارده به پشت سنگ نگاره که در گذشته و به گمان از سوی چوپانان منطقه صورت گرفته و باید زودتر مرمت و سوراخ ها پر شود

این بخش از شکستگی دو سال پیش صورت گرفته و پشت سنگ نگاره است

گودالی که به گفتۀ فرمانده یگان حفاظت میراث کازرون اداره آب به بهانۀ ساخت آب انبار ایجاد کرده و استعلامی از میراث گرفته نشده و هم اینک متوقف شده است

برپایه قانون باید این کانکس که در حریم درجه یک اثر است برچیده شود

وضعیت بد تابلو معرفی اثر که دیگر قابل خواندن نیست و باید زودتر عوض شود

سنگ نگاره ساسانی نامدار به تنگ قندیل در کازرون پارس

*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگرمیراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان