تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه باستان شناسی – سیاوُش آریا*

مَعدن سنگِ روستای مَجدآباد در شهر مَرودَشت، یکی از گنجینه های ارزشمند فرهنگیِ پنهان ایران است که شهریاران هخامنشی برای ساخت میراث جهانی پارسه از آن بهره برده اند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، هخامنشیان برای ساخت و برپایی کاخ ها و ساختمان های شهر پارسه (تخت جمشید)، بهترین و خوب ترین (مرغوب ترین) سنگ ها را از دامنه و سینه های کوه و صخره ها گزینش (انتخاب) کرده و با پدیداری بهترین کان ها (معادن) سنگ های مناسب را کَنده و آن ها را با ابزارهای ساده جدا، و به شهر پارسه برده اند. همچنین هر کدام از سنگ ها برای ساخت بخشی از کاخ ها و ساختمان ها در نظر گرفته می شده و با علامت گذاری و روش های ویژه از سینه و صخرۀ کوه بُرش خورده و پس از آن به کارگاه های تراش در شهر پارسه می آوردند. کارگران هر تکه سنگ را برای کاربری ای که از پیش تعیین شده بود، آماده کرده و به کار می گرفتند.

روش مهندسی بسیار شِگَرف و نَغز هخامنشیان در برون آوریِ (استخراج) سنگ ها از سینۀ کوه و صخره ها آن هم در 2500 سال پیش، بسیار چشم گیر و درخُور نگرش است. نیاکان پاک سرشت ما در همۀ زمینه ها و دانش و فن ها (علوم و فنون) از بهترین و گاه ساده ترین روش بهره برده اند.

هخامنشیان برای ساخت میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) از چندین کانِ (معدن) سنگ در سرزمین پارس بهره برده اند که یکی از مهم ترین آن ها که دارای سنگ های خوب تراش و ارزنده ای بوده، کانِ سنگ در روستای مَجدآباد است.

دراین گزارش کوتاه، کوشش نگارنده تنها به شناسایی (معرفی) کانِ سنگ مجدآباد با بیان و روشی ساده بوده است تا خوانندگان نخست پِی به شناخت این یادمان تاریخی - فرهنگی برده و دو دیگر از هوش و توانمندیِ پارسیان برای برون آوری و جابه جایی سنگ ها آگاه شده و دریابند که گذشتگان پاک نهاد ما چه سختی ها و دشواری هایی را برای پدیداری یادمان باستانی پارسه، کشیده اند تا امروزه یکی از ارزشمندترین و با شکوه ترین میراث جهانی ایران رقم خورده و برجای بماند. هنوز هم ویرانه های پارسه، دل هر دوست دارتاریخ و فرهنگ ایرانی را می رُباید و شگفتی ها و رازهای فراوانی را در پَسِ پرده، پنهان دارد. باشد که همواره پاس دار و نگاه بان یادگارهای گذشتگان خویش باشیم.

معدن سنگ مَجدآباد

کوه مَجدآباد در شهر مَرودشت، بخش رامجرد و در روستای مَجدآباد جای گرفته است. این کوه در 40 کیلومتری باختر (غرب) میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) جای دارد. پارسیان برای برپایی و ساخت کاخ ها و دیگر ساختمان های جهانی پارسه از چندین مکان و کوه، سنگ جا به جا کرده و به آن جا آورده اند. ولی به باور کارشناسان سنگ های صخره ای و خوب تراش و نیک را از کوه مجدآباد که راه کمابیش درازی هم تا پارسه داشته، به آن جا برده اند. دوری مکان، بیانگر سختی و دشواری های پیش روی کارگرانی است که در آن جا سرگرم کار بوده و بی گمان جز دلبستگی و شیفتگی کارگران که همان عشق است، چیز دیگری نمی توانسته از خستگی و درد و رنج آن ها بکاهد.

سنگ هایی که در ساخت پارسه به کار رفته اند بیشتر دونمونه هستند : یکی کمی صخره ای از جنس سنگ آهکی به رنگ خاکستری روشن با سنگواره های دورۀ کرتاسه میانی، و دیگر سنگ صخره ای از جنس سنگ آهک، ولی سخت تر و فشرده تر از نمونۀ نخستین و به رنگ خاکستری رو به مشکی. سنگ های نخستین را از کان های شمال باختر (غرب) صفه و پیرامون پارسه و نواحی دور و نزدیک آن می آورده اند و سنگ های صخره ای را از کان های مجدآباد.

کَندن تخته سنگ ها

نخست بر لبۀ صخره های پهن بخشی بی زِبره را معین می کردند و با کِنِر (کلنگ یک سر دسته کوتاه)، قلم، تیشه و میخ های ویژه، گودال هایی به ژرفای (عمق) 60 سانتی متر در فاصله های معین می کَندند و سپس در آن ها گُوِه هایی از چوب خشک می گذاردند و بر رویش آب می ریختند. آب، گُوه ها را منبسط می کرد و جای تنگ، اَنگیزۀ فشار به سنگ شده و تکۀ بزرگی از آن را جدا و به بیرون پرتاب می کرد. اگر رگه های خوبی در سنگ معدن بود از همان ها بهره می بردند و به کمک گیره و اَهرم، تکه تکه از آن می بریدند. گاهی با کِنِر راهروهایی در میان تخته سنگ ها درست کرده و ستونی (عمودی) پایین می رفتند و پس از آن تکه ها (قطعات) را می شکافتند و خُردتر می ساختند. نمونۀ این راهروها هنوز در پایین آرامگاه نیمه تمام در 500 متری جنوب صفه موجود است.

گاهی تخته سنگ ها را درهمان جایگاه استخراج، به گونه ای زُمخت، به شکل شی ای که می خواستند بتراشند، درست کرده و در گوشه و کنارش زائده هایی گیره وار و دسته مانند را ناتراشیده می گذاشتند تا بتوان از آن ها برای بستن و بردن (حمل) آن سود جست. لبه ها را به هیچ روی، تیز و پرداخته نمی کردند تا مبادا درهنگام کار بشکند.

حمل سنگ ها

روش جابه جایی و بردن سنگ ها بدین گونه بوده است که هر سنگی را روی چند تختۀ چوبی بزرگ گذاشته و زیر تخته ها را غَلتک چوبی می نهادند و با هُل دادن سنگ و جا به جا کردن غلتک ها جلو می رفتند. در جاده، جانوران بارکش را به کار می گرفتند و در آبراه ها از کشتی کوچک (زورق) بهره برده و سنگ ها را می بردند. گمان می رود در جاهایی که می توانستند، گِل و شن ریخته و تخته سنگ را به ویژه اگر دایره ای شکل بوده، هُل داده و به گونۀ غلتک پیش می بردند.

بالا کشیدن سنگ ها

کارگران برای این کار داربست درست کرده و با بوبین (قرقره) و چرخ، سنگ ها را بالا می کشیدند. با چوب درختان کاج و بلوط و سِدر می توان داربست های بسیار محکم ساخت و کشف چند بوبین از دورۀ هخامنشی، که نمونه اَش را در دیرینکدۀ (موزه) پارسه داریم، نیز این باور را تایید می کند.

کانِ سنگ هخامنشی مَجدآباد در روستای مجدآباد در بلندای 1630 متری از سطح دریا جای دارد و ازسه سو، به روستای مجدآباد محدود است. از شمال، خاور(شرق) و جنوب نیز به خانه های مسکونی و از سمت باختر محدود به کوه سبز است.

تا کنون هیچ گونه کاری برای حریم این یادگار ملی انجام نگرفته است و مالکیت آن در اختیار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است.

کان سنگ هخامنشی مَجدآباد، نشانه ای از کوشش، توان، هنر و مهندسی شگرف ایرانیان را به نمایش می گذارد و بی گمان یکی از گنجینه های ارزشمند و پنهان کشور و یادمانی تاریخی – فرهنگی به جای مانده از گذشتگان برای همۀ نسل ها خواهد بود. پس بر همۀ مردم، نهادها و اُرگان های دولتی و خصوصی بایسته (واجب) است تا با جان و دل از یادگارهای گذشتگان به بهترین روش پاس داری و نگاه بانی کنند.

معدن سنگ هخامنشی مجدآباد در تاریخ 19 اَمردادماه 1384 خورشیدی به شمارۀ 12774 به ثبت ملی رسیده است.

در آماده سازی این گزارش از دفتر ارزشمند «راهنمای مستند تخت جمشید» نوشتۀ زنده یاد پروفسور شاپورشهبازی بهره برده شده است. یادش گرامی و جاویدان

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

زاویه دید از روبرو معدن سنگ هخامنشی مجدآباد

سطح های برش خورده و دستکند در سینۀ کوه برای بدست آوردن و ساختن آثار سنگی تخت جمشید در زمان هخامنشیان

استخراج سنگ از سینۀ کوه با ابزاری ساده در 2500 سال پیش، نشان شاهکار مهندسی ایرانیان است

بخشی از کوه را که هخامنشیان با ابزاری ساده کنده و برای ساخت میراث جهانی تخت جمشید می بردند

دید از زاویۀ بالا و بر روی معدن سنگ مجدآباد

پارسیان در مرحلۀ نخست سنگ ها را تکه تکه بُرش زده و سپس با اهرم گوه فشار آورده و جابه جا می کردند

هخامنشیان تکه سنگهای بزرگی را به وزن چندین تُن از سینه کوه کنده و با گذر 40 کیلومتر به تخت جمشید می رساندند

بخش دیگری از معدن سنگ هخامنشی که در زیر خاک نهفته است

در پایین دست و حریم درجه یک بنای ملی که از گذشته، خانه های مسکونی بنا شده است

انبوه زباله و اشیای پلاستیکی که مردم روستا در درون بنای ملی ریخته و صحنۀ زشت و زننده ای را به نمایش گذاشته است

درخت کوچک بسیار زیبایی که درون سنگها رخنه کرده است و نمای زیبایی دارد هرچند برای آثار سنگی زیان بار است

*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – خبرنگار آزاد – دبیر انجمن مهرگان