تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه باستان شناسی – سیاوُش آریا*

دیرینکده یا همان موزۀ باستان شناسی شهر جیرفت، با آن که گنجینه ای کوچک است، ولی تمدنی بزرگ و شکوهمند را در دل خود جای داده که از هزاره های دور و تاریخ بالندۀ ایرانی، سخن ها برای گفتن دارد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، دیرینکدۀ باستان شناسی جیرفت در سال 1383 خورشیدی از سوی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی راه اندازی شده است. درونمایۀ این دیرینکده، باستان شناسی حوزۀ هلیل رود را در برمی گیرد.

در دیرینکدۀ شهر جیرفت، اشیای بی مانندی (منحصربه فرد) از سنگ کلوریت با ترصیعی از صدف و سنگ های لاجورد، فیروزه، مرمر، آهک و عقیق به نمایش گذاشته شده است. این اشیاء از دید تکنیک ساخت و آرایش (تزیین) در نوع خود کم مانند و گاه بی همتا هستند.

درونمایۀ موزۀ باستان شناسی جیرفت 

مهم ترین موضوع های برنگاریده (منقوش) بر آوَندهای (ظروف) دیرینکدۀ باستان شناسی جیرفت در برگیرندۀ صحنه های نبرد جانوران گربه سان (پلنگ و شیر) با مارهای تنومند، یا نبرد شیرها و پلنگ ها با گاوهای تنومند کوهان دار و همچنین نقشمایه های نامدار (معروف) نبرد رام کنندۀ جانوران و گاو مرد با جانوران درنده همانند شیر، پلنگ، گاو وحشی، مارهای بزرگ و کَژدم (عقرب) – انسان ها است.

موضوع دیگر بر روی آوندهای سنگی، صحنۀ بزکوهی و درخت زندگی است. جستار شناخته شدۀ دیگر، نقش یورش شهباز (عقاب) به جسد گاوی است که بر زمین نقش بسته است. کمابیش همۀ موضوع های یاد شده، ریشه در باورهای فرهنگی – مذهبی جامعه های این دوره در کناره های هلیل رود و شرق باستان دارد. یکی دیگر از موضوع های برجسته بر سطح آوندهای سنگ کلوریتی، نمایش سازه های آیینی یا مذهبی و کاخ ها است.

بخش دیگری از آثار هزاره های سوم و دوم پیش از میلاد در دیرینکدۀ جیرفت را آوندها و ابزارهای مفرغی تشکیل می دهد که از گورستان های کنارۀ هلیل رود در کُنار صندل، محطوط آباد، ریگ انبار و دژ (قلعه) کوچک به دست آمده است. این آثار به خوبی تکنیک های پیشرفتۀ صنعت فلزکاری در حوزۀ فرهنگی هلیل رود را نشان می دهد. اشیای فلزی همانند تیغه های داس، خنجرها، مشربه های لوله دار، النگوها و حلقه ها، سرسنجاق ها و میله های تزیینی از جنس مفرغ و مس را در برمی گیرند که نمونه های همانند با آن ها، از دیگر محوطه های باستانی جنوب خاوری (شرق) به ویژه شهر باستانی شهداد به دست آمده است و همین امر حکایت از وجود فرهنگی فراگیر و یکسان در این بخش از ایران دارد.

بخشی از اشیای دیرینکدۀ باستان شناسی جیرفت وابسته (متعلق) به دوره های تاریخی است که از کاوش های گورستان های حوزۀ رمشک به دست آمده است. همچنین بخش دیگری از اشیاء را آوندهای سفالی به دست آمده از کاوش های شهر قدیم جیرفت (دقیانوس) از سده های چهارم تا ششم مَهی (قمری) در برمی گیرد. این آوندها یا همان ظرف ها از دید تکنیک ساخت و تزیین، مجموعۀ کم مانندی را تشکیل می دهد که با پژوهش و بررسی آن ها می توان سیر تحول و سبک های گوناگون صنعت سفال گری و هنر تزیین آن را در دوران اسلامی دید.

پیشینۀ تاریخی شهر جیرفت

دشت های جیرفت و رودبار در جنوب خاوری استان کرمان چه از دید زیست بومی و چه از دید موقعیت جغرافیایی، همۀ ویژگی های لازم را برای شکل گیری و شکوفایی فرهنگ ها و تمدن های تراز نخست دوره های پیش از تاریخ و تاریخی از هزاره های بسیار دور را داشته است. هلیل رود، همواره در پیدایش، شکل گیری و پیشرفت تمدن های برپا شده (مستقر) در کناره های آن، نقش حیاتی را داشته است.

نقطۀ اوج این نقش در هزارۀ سوم پیش از میلاد بود که طی آن حوزۀ هلیل رود در منطقه ای به درازای 400 کیلومتر ( از کوه های لاله زار در شمال تا هامون جازموریان در جنوب خاوری) به مهم ترین حوزۀ فرهنگی و مرکز صنعتی – بازرگانی و هنری شرق باستان تبدیل شد.

کیفیت کار صنعت گران و هنرمندان این دوره، به ویژه در زمینۀ تزیین آوندهای سنگ کلوریت در سنجش با آثار و موضوع های همانند از سرزمین های دور و نزدیک به گونه ای چشمگیر در سطحی فراتر و پیشرفته تر جای داشته است. از سوی دیگر، نقش مایه های به کار بسته شده در تزیین آوندهای سنگی کلوریتی از دید موضوع گوناگونی برخوردار است. حوزۀ فرهنگی جنوب خاوری و به ویژه حوزۀ فرهنگی هلیل رود در دوره های تاریخی نیز از چشم انداز (منظر) سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی با اهمیت بوده و در دورۀ شاهنشاهی هخامنشی بخشی از ساتراپی یا استان (ایالت) مکران به شمار می رفته است. در سنگ نبشته ها و گل نبشته های هخامنشی نیز، در نقش ها و کَنده کاری های این دوره به نام و فرآورده های تولیدی آن، بارها اشاره شده است.

این منطقه در دوره های اشکانی و ساسانی نیز، یکی از ناحیه های مهم به شمار می رفته است. در دوران اسلامی، همچون سده های چهارم و پنجم مَهی حوزۀ هلیل رود یکی از منطقه های پرشکوه و بالندۀ دوره ها بوده است. شهر قدیم جیرفت در کنارۀ باختری (غربی) هلیل رود با گستره ای (وسعت) برابر با 12 کیلومتر مربع از مهم ترین مرکزهای تمدنی سده های نخستین تا سده های میانی اسلامی (سلجوقی) بوده است. آثار به دست آمده از نخستین فصل کاوش های باستان شناختی در این محوطه، گویای شکوفایی اقتصادی و صنعتی شهر قدیم جیرفت و گسترش تجارت و کشاورزی آن با سرزمین های گوناگون اسلامی است.

موزه ای با بیش از 500 قلم شی تاریخی

دیرینکدۀ باستان شناسی جیرفت، اگر چه در ساختمانی کوچک جای دارد، ولی بیش از 500 قلم شی باستانی و تاریخی را در دل خود جای داده است که گنجینه ای ارزشمند از تمدنی بزرگ و شکوهمند را به نمایش گذاشته است که با دیدن آن ها، می توان به اندیشۀ والای نیاکانی و هوش بی همتا و هنرمندی مردمان گذشته، پی برد و بیش از پیش به ایرانی بودن خود بالید و خشنود شد.

سنگ صابون یا کلوریتی چیست؟

سنگ صابونی، سنگی دگرگونی است که بیشتر از تالک به همراه مقداری از کلریت، میکاها، آمفیبول ها، کربنات ها و دیگر کانی ها تشکیل یافته است. به انگیزه ای که این سنگ بیشتر از تالک شکل گرفته، سنگی بسیار نرم است. رنگ های سنگ صابون بیشتر خاکستری، مایل به آبی، سبز یا بَنکی (قهوه ای) و رنگارنگ است. نام سنگ صابون از لمس صابونی و نرمی آن گرفته شده است. معدن کاران و حفاران این نام را برای هر نوع سنگی که در هنگام لمس کردن ، صابونی و لغزنده باشد، به کار می برند.

بیشتر در بازار صنایع دستی، تندیس ها و اشیای تزیینی ساخته شده از سنگ های نرمی همانند مرمر سپید (آلاباستر) یا سرپانتین را ساخته شده از سنگ صابونی می نامند.

گنجینۀ ارزشمند جیرفت را ببینید

دیرینکده یا همان موزۀ باستان شناسی جیرفت، بی گمان یکی از گنجینه های ارزشمند کشور است که باید هر فرد پژوهنده و دلبسته (علاقمند) به تاریخ و فرهنگ ایرانی آن را ببیند تا به راز و رمزهای نهفته در تاریخ بالندۀ ایرانی، پی ببرد.

دیرینکدۀ باستان شناسی جیرفت در شهر جیرفت، بلوار هلیل، پارک دلیری جای دارد و همه روزه ها از ساعت 9 بامداد تا 7 پسین می توان از آن بازدید کرد. با نگرش به گرمای جنوب کرمان و شهر جیرفت، فصل زمستان به ویژه بهمن ماه و اِسپندماه بهترین زمان برای دیدن این گنجینۀ ارزشمند است.

در زیر نگاره هایی از این گنجینۀ بی همتا را ببینید :

ساختمان موزه باستان شناسی جیرفت کرمان

بشقاب ته گود از جنس مفرغ، وابسته به 5 هزار سال پیش

تبر، جنس سنگ صابون، هزاره سوم پیش از میلاد

پیکرک های مفرغی، جیرفت، هزاره سوم پیش از میلاد

ظرف با نقش پلنگ، هزاره سوم پیش از میلاد

ظروف از جنس سفال های خاکستری، حوزه فرهنگی هلیل رود، هزاره سوم پیش از میلاد

ظرف مخروطی با نقش جانوران و آجری زیگ زاگی، هزاره سوم پیش از میلاد

وزنه کیفی شکل، گاو شاخدار، جنس از سنگ صابون، هزاره سوم پیش از میلاد

عصای مفرغی، جیرفت، هزاره سوم پیش از میلاد

اشیای سنگ مرمرین،  شهر جیرفت

اشیای منطقه رمشک، دوران تاریخی تا اشکانی

سرمه دان از جنس سنگ صابون، هزاره سوم پیش از میلاد

ریتون، سفال سرخ رنگ، دوره پس از هخامنشی

ظرف دسته دار با نقش سر جانور، سفال سرخ رنگ، هزاره سوم پیش از میلاد

پیکره شهباز (عقاب)، هزاره سوم پیش از میلاد

گل نوشته، کنارصندل جیرفت، هزاره سوم پیش از میلاد

*پژوهشگر تاریخ و میراث فرهنگی – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگرمیراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان