تارنمای فرهنگی مهرگان- گروه مِهرازی(معماری)- مارال غلامی*
آب به نشان یکی از چهار آخشیج، از دیر باز در زندگی انسان‌ها گوهری شناخته شده بوده است. هر جا آب روان و چشمه‌ای جاری بوده، زندگی در آن مکان جریان داشته‌است. همچنین بر پایۀ باورها و آیین‌های کهن ایرانی، نیایش‌گاه‌ها، پرستش‌گاه‌ها ، سنگ نگاره ها و برخی یادمان‌های باستانی در کنار آب برپا شده‌است. برای نمونه می‌توان به تاق بستان، آتشکده آذرگشسب (تخت سلیمان) و شَهَر یِری اشاره کرد که هر سه در کنار رودخانه یا چشمه‌ای پرآب بنا شده‌اند.
وجود آب پیوند ناگسستنی با تاریخ و باورهای ایرانی دارد. ایزد بانوی آناهیتا، گل نیلوفر آبی و یا دانۀ انار در دوره باستان،
چشمه‌های جوشان و نهر روان در" بهشت دوره اسلامی" از باورهای مردم است. آناهید، آناهیتا یا ناهید در باور ایرانیان باستان و
زرتشتیان نگهبان آب، به چَم (:معنی) پاک و بی‌آلایش است و در آبان یَشت هم از آن یاد شده‌است و در کنگاور نیایشگاهی به
همین نام از زمان ساسانیان به یادگار مانده‌است و همچنین در تاق‌بستان سنگ‌نگاره‌ای از وی در تاق بزرگ بالای درگاه وجود دارد.
آتشکده آذرگشسب
تاق بستان و چشمه جوشان آن در کنار تاق‌ها
تاق بستان، سنگ‌نگاره آناهیتا، در حال ریختن آب پشت سر پادشاه ساسانی، خسرو پرویز
برخی از تاریخ‌نویسان بیگانه در نَسک‌های (:کتاب) خود از ارزش آب در نزد ایرانیان سخن گفته اند. چنان‌چه هرودت می‌نویسد:
«ایرانیان در آب تف نمی‌اندازند، در آن دست نمی‌شویند، اجازه نمی‌دهند دیگری آب را آلوده کند».
استرابو جغرافی‌دان می‌نویسد: « ایرانیان در آب جاری، استحمام نمی‌کنند، در آن لاشه و مردار و آن‌چه ناپاک است، نمی‌اندازند و
احتیاط می‌کنند آب را به خون نیالایند».
پس از روستا نشینی و شهرنشینی به جای چشمه و رودخانه، حوض در زندگی مردم وارد می‌شود. در گذشته حیاط هر خانه‌ای
دارای حوضی با ژرفای کم بود. البته وجود حوض در مکانها با آب و هوای گوناگون کاربری گوناگونی داشته است و در سالیان دراز با
گسترش شهرنشینی این کاربری نیز دگرگونی یافته است. مِهرازان(معماران) ایرانی از دیرباز با وارد کردن آب در ساخت و ساز خود
و بهره گیری از ویژگی‌های فیزیکی، استوره‌ای و مذهبی به آن دیدگاه ژرف‌انگیزی داده‌اند.
کاربرد حوض
نمونه کهن حوض‌ها را می‌توان به حوض سنگی با کاربری ویژه در هَرسین استان کرمانشاه اشاره کرد. ساخت حوض سنگی به زمان
ساسانیان برمی‌گردد. این حوضِ گرد سنگیِ یک‌پارچه دراَواختَر(جنوب) سنگ تراشیده فراتاش در پارک هَرسین قرار دارد که
ژرفای آن 66 سانتی متر و پهنای دهانۀ حوض 3 متر و هشتاد وشش سانتی متر است .در میانۀ حوض، خراشۀ نارَسی (: ناقص)
مانند فواره قرارگرفته است. بخش زیرین این خراشۀ نارَس، یک دوازده پهلویی (:ضلعی) ساخته شده‌است. همچنین در بخش بالای
آن ، بخش گِردی که کنگره های دوازده پهلویی دیگر را پوشانده، دیده می‌شود.
به گمان زیاد در گذشته این حوض برای بخش‌بندی آب نهرهای جدا‌شده از سراب هرسین بهره‌برداری می‌شده‌است و از کنگره های
دوازده پهلویی میان حوض برای ساعت بهره می‌بردند.
حوض سنگی در هَرسین
در خانه‌های حاشیه کویر وجود حوض از لازمه‌های مِهرازی خانه‌ها بود، زیرا وجود حوض آب و درخت به نم هوا می‌افزاید و داخل بنا
دارای هوای معتدلی می‌شود. از سوی دیگر آب‌پاشی حیاط و درختان در پسین (عصر) شوَند (دلیل) کاهش خشکی هوا و خنکی
می‌شود. در این مناطق حوض در مسیر باد ساخته می‌شد تا با گذر باد از روی حوض شوَند خنکی هوا شده سپس به سوی خانه رود.
حوض لازمه مِهرازی خانه‌ها ـ عمرات مسعودیه
در حیاط مسجدها نیز همواره حوضی پر از آب وجود دارد که نیایشگران زمان نیایش در آب حوض وضو می گیرند و این کار را نیز
ثواب می دادند و زمان وضو نیز نیایش می کنند که خدواند چنین آب زلالی را برای انسان آفریده و شوند گوارایی روان آدمی
می‌شود.
مسجد جامع ورامین
در گذشته در هشتی برخی خانه‌های بزرگ حوض کوچکی وجود داشت و در این حالت سکوهایی نیز پیرامون هشتی می‌ساختند تا
برای افرادی که در هشتی به انتظار نشسته‌اند میدانی مناسب فراهم باشد و در این حوض‌ها گاهی ماهی سرخ نیز دیده‌می‌شد.
موزه مقدم و حوضی در هشتی با سکو
در پناگاه‌های میان راه، گاهی قهوه‌خانه‌هایی بودند که دارای حوض و آب و گلدان و بوستانی بودند. گاهی آب مستقیم از موتور آب با
فشار بیرون رانده شده و شوند گیرایی(جذب) مشتریان به آن سو می‌شد، ولی امروز دیگر اثری از آن قهوه‌خانه برجای نمانده‌است.
آب و هنر در مهرازی ایرانیان
وجود آب در سرسبزی باغ اثر بسیاری دارد، به همین شوند بخشی از باغ برای آبیاری، نگهداری گل و گیاهان و ایجاد هنر و زیبایی و خنک کردن مورد بهره‌برداری قرار
می‌گیرد که می‌توان به آب‌نماها و آبشارهای مصنوعی و استخر، نهرهای جاری اشاره کرد. بهترین نمونه از این دست، باغ فین کاشان است. نهرهای زنجیره‌وار در بخش بزرگی از
باغ به چشم می‌خورد و فواره‌ها به‌گونه‌ای در حوض‌ها چیده‌شده است که در برخی جاها که جایگاه برگذاری سور و شادی است، صدای آب به خوبی
شنیده می شود و در جایگاهی که برای آرامش است، آب در جوی‌ها به آرامی گذر می‌کند و تنها برای خنک کردن، جاری است.
فین کاشان
دیگر کاربری حوض در مهرازی، ساخت حوض‌های کم‌ژرف در برابر نمای بنا است تا زیبایی بازتاب بنا در آب دیده‌شود. مانند: نیایشگاه (معبد) آناهیتا در بیشاپور کازرون پارس.
در دوره اسلامی هم از این گونه مهرازی بهره برده شده و برای زیبایی چندین برابر بناها سود برده‌اند، مانند: بناهای هشت بهشت، چهل ستون، باغ فين، باغ
شازده و...
موزه تهران قدیم در عودلاجان
شوربختانه در مهرازی امروز در ایران با افزایش جمعیت ساخت آپارتمان‌های بلند و برای ایجاد پارکینگ، دیگر جایی برای باغچه و حوض در حیاط باقی نمی‌ماند. در حالی‌که
وجود میدانی سبز و بودن و شنیدن آب در حیاط می‌تواند شوَند شادابی و آرامش باشد. شاید بهتر است نگاهی دوباره به مهرازی کنونی شود و پیوندی دوباره با مهرازی ایرانی
در گذشته به وجود آید.
باغ نگارستان تهران
برج طغرل ـ شهر ری
بهره گیری از فواره برای زیبایی و خنکی ـ پارک لاله
موزه تهران قدیم ـ بخش درون‌شُد موزه
خانه پیرنیا یکم
خانه تسهیل گری عودلاجان
خانه نان و نمک در عودلاجان
مدرسه دارالفنون در خیابان ناصر خسرو
موزه ملک در میدان مشق
کاخ سعدآباد
یکی از خانه های قدیمی در حال ویرانی در بافت تاریخی تهران
موزه مقدم
یکی از خانه قدیمی در بافت تاریخی تهران
موزه هفت چنار در میدان بریانک تهران
میدان نارمک ـ تهران
کاخ گلستان
گونه‌ای دیگر از حوض در جاده میانه به زنجان
*هَموند(عضو) انجمن مهرگان- فعال فرهنگی و خبرنگار اَمُرداد