تارنمای فرهنگی مهرگان- گروه مِهرازی(معماری)- مارال غلامی*

در زمان قاجار مِهرازی ایرانی، کمابیش هم‌زمان با گسترش روابط سیاسی، فرهنگی ایران و اروپا و دگرگونی برخی از ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی، در برخی از زمینه‌ها کم کم مورد بی‌توجهی قرار گرفت و برداشت از مهرازی فرنگی به ویژه در مورد کاخ‌ها و برخی بناهای حکومتی، اشراف تهران و برخی از شهرهای بزرگ گسترش یافت.

روایی(رواج) مهرازی به گونه اروپایی یکی از افتخارات زمان ناصرالدین‌شاه به شمار می‌رفت و هم‌زمان به همه‌گیر شدن نان‌های فرنگی و بیسکویت، کبریت فرنگی، خُنیاگری (موسیقی)اروپایی، زین و یَراق فرنگی، بهره‌بردن از شُکلات، صنعت سیگار‌سازی و... انجامید و کم کم برخی از طرح‌های مهرازی اروپا نیز مورد توجه قرار گرفت.

در نَسک(کتاب)المآثر و الاثار و نیز در روزنامه‌های شرف و شرافت به بناهای گوناگونی اشاره شده که به برداشت از بناهای فرنگی ساخته شدند. برای نمونه در مورد شمس العماره چنین آمده است: "... به دستیاری دوستعلی خان معیرالممالک به سبک قصور عمارات فرنگستان طرح ریخته و بنا برداشته و افراخته شده است".
دربارۀ بنای خوابگاه در روزنامه‌ی شرف چنین آورده شده‌است: "این عمارت مبارکه به وضوح و طرح یکی از عمارات بسیار خوب فرنگستان است... به انواع زینت های بنایی و حجاری و محجره های مزین فلزکاری قورخانه ایران مزین است و بِاقسام بساط ها و مبل های نفیس گران بها آراسته".

چگونگی و گسترۀ  برداشت مهرازی از آثار بیگانه گوناگون بود. در برخی از بناها مانند شمس العماره، شکل و ترکیب حجمی بنا از بناهای اروپایی گرفته شده‌است. اما در طراحی نمای آن از عناصر و جزییات مهرازی ایرانی نیز بهره جسته‌اند.
در حالی که در برخی از بناها، مانند ساختمان پیرامون میدان حسن آباد، افزون بر شکل و ترکیب حجمی، در نماها نیز برداشت به تمامی از نمونه‌ها و الگوهای برون مرزی صورت گرفته‌است.

میدان حسن آباد و مهرازی فرنگی آن

در طراحی نمای پنجره‌ها مانند طراحی بنا‌ها، اندازۀ برداشت از مهرازی فرنگی گوناگون بوده است. در برخی از نماها برداشت کاملی از نماهای بیگانه انجام شده‌است، در برخی، از عناصر باختری(غربی) مانند سنتوری، انواع نقوش گچ‌بری یا انواع طارمی و جان پناه یا پیکره ها در ترکیب با عناصر و طرح های ایرانی استفاده شده است.

گوناگونی پنجره‌ها در برداشت از مهرزی ایرانی و بیگانه ـ خیابان حافظ بالاتر از میدان حسن آباد

گوناگونی پنجره‌ها در برداشت از مهرازی ایرانی و بیگانه ـ سرای روشن، ناصرخسرو

نمای بیرونی شمس‌العماره از سوی خیابان ناصرخسروـ مهرآزی ایرانی و اروپایی

پنجره های پالادین

در زمان رُنسانس ترکیبی جدید از چند دهانۀ پنجره پدیدار شد. این نوآوری از سوی “برامانت ” (Bramant) انجام گرفت که از سه دهانۀ پیوسته به یکدیگر به‌وجود آمده بود، به این ترتیب که دهانۀ میانی دارای تاقی کمانی (قوسی) شکل بود و دو دهانۀ واقع در دو سوی آن، دارای تاقی هموار(مسطح) و ترازی (افقی) بودند.

پنجره پالادین ـ خیابان حافظ بالاتر از میدان حسن آباد

 این ترکیب ها بارها به وسیلۀ “سرلیو” و “پالادیو” مورد بهره قرار گرفت و به‌همین‌شوَند(دلیل) به نام پنجرۀ  سرلیویی و پالادین شهرت یافت. هر چند از آن به نام پنجرۀ ونیزی هم یاد کرده‌اند. ارزشمندترین و آشکارترین برداشت از این گونه ترکیب در میدان حسن آباد دیده‌می‌شود.

پنجره‌های پالادین ـ میدان حسن‌آباد

سنتوری

سنتوری، سطح سه‌گوش شکل ابتدای بام نیایشگاه‌های(معابد) یونانی بود که بیشتر برای درونشُد(ورودی) به نیایشگاه از آن بهره‌می‌گرفتند. این عنصر به عنوان یکی از ارزشمندترین ویژگی‌های مهرازی کلاسیک در بسیاری از بناهای اروپا کاربرد داشته‌است.
سنتوری تنها به شکل نمادین در بالای بخشی از بام بناها به ویژه در میان و بالای درونشدها مورد بهره برداری قرار می‌گرفت.

بام سنتوری ـ موزه سینما در باغ فردوس خیابان ولی‌عصر

اما این روش کم کم کارآیی یافت و افزون بر آن، در بالای درها و پنجره‌ها به شکل‌های گوناگون به گونه تزیینی بهره گرفته‌شد. سنتوری ها لزوما سه‌گوش شکل نیستند، بلکه برخی از آن‌ها در بالا یک کمان واحد یا ترکیبی (ترکیب چندکمان) دارند.

گوناگونی پنجره سنتوری ـ خانه اتحادیه در خیابان لاله‌زار

یکی دیگر از نقش پنجره سنتوری ـ خانه اتحادیه در خیابان لاله‌زار

در بناهای تهران در دوران انتقال، از سنتوری به شکل‌های گوناگون و از جمله در ترکیب با پنجره بهره‌برداری شده است. از سنتوری به دو گونه بهره گرفته می‌شد: نخست به گونۀ  عنصری نمادین و تزیینی در بالای بام و در امتداد دهانه یا پنجره مرکزی و دیگر به عنوان تزیینی در بالای پنجره.

پنجره‌های سنتوری ـ موزه مقدم در خیابان امام‌خمینی

پیکره

در بناهای تاریخی ایران در هنگامۀ اسلامی از پیکرۀ انسان یا دیگر جانداران برای زیباسازی بنا استفاده نمی‌شد، ولی در زمان قاجار و سپس دهه‌های پس ازآن به شوَند تاثیر مهرازی و تندیس‌سازی اروپایی، کم کم ساختن پیکره نیز روایی پیدا کرد.

پیکرۀ  ناصرالدین شاه در حال اسب سواری، یکی از نخستین پیکره هایی بود که به گونه ای پرشکوه ساخته شد.

تندیس ناصرالدین شاه

برخی از بناها پیکره‌ها را برفراز بام‌ها یا در جایگاه‌های دیگر برپا می‌کردند. در این هنگامه هم چنین ساختن پیکره به وسیلۀ گچ بُری در لَچَکی‌های بالای پنجره یا در سینه سنتوری‌ها و دیگر بخش های نما نیز روایی پیدا می کند. از این پیکره ها می توان به پیکره فرشتگان بالدار، انسان با بدن جانوران و ... اشاره کرد.

آدریان زرتشتیان ـ خیابان جمهوری، میرزا کوچک خان جنگلی

یکی از پنجره ها در کاخ گلستان

نقش پیکره ـ در بخش انتهایی بازار به سوی خیابان خیام

در خیابان ناصرخسرو که نمای آن به تازگی بازآرایی(مرمت) شده نمونه هایی از این پیکره‌های کامل، نیم تنه و سر، در سنتوری میان نما، راستای ستون واقع در دو سوی دهانۀ میانِ، سنگ نبشته‌های(کتیبه های) بالای دهانه‌های بالایی و در سنگ نبشته های ستونی(عمودی) واقع در دو سوی هر یک از دو دهانۀ واقع در دو سوی دهانۀ مرکزی ساختمان، بهره‌گیری شده است. در نمای دیگری تندیس در سر ستون ها و در میان هر یک از دو سنگ نبشته جای گرفته در بالای دهانه‌های واقع در دو سوی دهانۀ  مرکزی بهره‌ گرفته شده است.

نمایی از سنتوری و پیکره ـ سرای روشن در خیابان ناصرخسرو

*هَموند(عضو) انجمن مهرگان- فعال فرهنگی تهران و خبرنگاراَمُرداد