تندیس مرد «پارتی» از کشف تا روش ساخت

تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

تندیس مرد «شَمی» در سال 1315 خورشیدی در «کَل چَندار» یا چنار در 34 کیلومتری شمال باختری (غربی) شهر باستانی ایذه در استان خوزستان و در هنگامی که روستاییان سرگرم ساخت خانه بودند، کشف شد. جنس این تندیس از مِفرغ است. نزدیک 79 سال پیش «اِشتاین» در پروژه «راه های باستانی» از سوی باغ مَلک به مالمیر (ایذه) آمد. او بنا بود پس از ایذه به لرستان برود، ولی در ایذه تندیس مفرَغین مردی را می بیند که روستاییان آن را پیدا کرده بودند. مطالعات کنونی نگاره های (عکس ها) موجود در کتاب خانۀ بزرگ بریتانیا و سنجش با محیط کنونی نشان می دهد که کشف تندیس مِفرغی در محوطۀ ترانشه یک کاوش های باستان شناسی «دره شَمی» بوده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، پیدا شدن تندیس مرد «شَمی» انگیزۀ گشودن رازهای سر به مُهری شد که تا کنون ناشناخته بود و از این پس «دره شَمی» مورد نگرش کارشناسان و به ویژه باستان شناسان جای گرفت. همچنین کاوش های باستان شناسی که از سال 1391 تا کنون و در سه فصل انجام شده است، به پدیداری سازه های مِهرازی (معماری) سه گانه ای که گمان می رود این سکوها کاربری آیینی داشته باشند و آرامگاه های گوردَخمه ای از روزگار کمتر شناخته شدۀ «اِلیمایی» انجامید. اِلیمایی ها در واقع کوه نشینان فرمانرویی بودند که در میانۀ زاگرس میانی و پس از فروپاشی هخامنشیان روی کار آمدند و پایان فرمانروایی آنان به آغاز روزگار ساسانیان بر می گردد. این مردم کوه نشین کارهای هنری و نگارکَندهایی (نقش برجسته) از خود بر جای گذاشته اند که یکی از برجسته ترین و ارزشمندترین یادگارهای فرهنگی – تاریخی این سرزمین به شمار می آید و نزد باستان شناسان و کارشناسان از ارزش مطالعاتی بسیار فراوانی برخوردار است.

تندیس مرد «شَمی» امروزه در گنج خانۀ (موزه) ملی در بخش ایران باستان خودنمایی می کند و 198 سانتی متر بلندا و 60 سانتی متر پهنا دارد و از مِفرغ و به شیوۀ ریخته گری ساخته شده است. آرایش موها و پوشش آن همانند سوارکاران است. بالاپوش یقه هفتی و شلوار بر تَن دارد و کمربندش با پلاک های فلزی آراسته شده است. دست راست این تندیس به گونۀ کامل و دست چپ آن از مچ به پایین از میان رفته است. برخی از پژوهش گران و نویسندگان این پیکره را سورنا، سردار بزرگ اَشکانیان می دانند که از دیدگاه باستان شناسی و پژوهش های دانشی (علمی) سنجش نادرستی است.

جعفر مهرکیان، باستان شناس و سرپرست کاوش های باستان شناسی «دره شَمی» که پژوهش های بسیاری را بر روی دورۀ «اِلیمایی» ها انجام داده است دربارۀ تندیس مرد «شَمی» به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « تندیس مرد «شَمی» که به مرد پارتی نامدار شده است، یکی از شاه کارهای هنر فلزگری و متالوژیِ (شناخت و استخراج فلزها) اِلیمایی ها به شمار می آید. در این تندیس، مردی را نشان می دهد که یک «رامپا» پوشیده است، یعنی چیزی همانند شلوار گاو بازان. این شلوار «سوآره» است و ویژۀ  اَسپ سواران بوده است. به نظر می رسد طراحی این شلوار برای آن بوده است که آنان بر روی اسپ برهنه سوار می شدند تا بتوانند با چابکی اسپ را پیش ببرند و به آسانی سوارکاری کنند. پشت «رامپا» ی ویژه آنان همانند تُشکچه ای چند لایه ای و نرم بوده است تا سوارکار بتواند با چیره دستی (مهارت) بر پشت اسپ پریده و در نبرد و رزم ها با چابکی پیش رود. پوشاک این تندیس، پوشاک آسان و گشادی است به همراه یک تَن پوش یقه بازی که به گمان بسیار به سنگ های گران بهایی آراسته بوده است. موهایش بلند بوده و برای آن که به روی چشم هایش نیفتد، آن ها را بافته و در پشت سر می انداخته و یک دانه «دیادِم» یا نیم تاج یا سربند به گونۀ نواری که آن هم دارای آراستگی است از پریشان شدن و افتادن مو بر روی چهره، پیشگیری می کرده است. و بدین گونه آنان می توانستند با موهای بلند سوارکاری کنند. این تندیس را به شیوۀ موم گمشده درست کرده اند. یعنی با این روش که نخست این تندیس را با موم درست کرده و سپس روی آن را با ماده ای به اِنگار (فرض) گچ پوشانده اند و پس از آن از یک نقطه که می توان گفت گردن، دیگ بزرگ مسی (پاتیل) فلز گداخته را درون آن ریخته اند و این دیگ مسی را با یک سوراخی که در کف پا یا جایی همانند آن که می توانسته فلز گداخته شده بیرون رود، پدید آورده و زمانی که تندیس را ریخته گری می کردند، مواد گداخته یا بُرنز پیش می رفته و جایگزین موم می شده و از آن سوراخ بیرون می رفته است. از همین روی پس از سرد شدن، روی آن را می شکَستند و دستاورد کار اثر مِفرَغینی از همان تندیسی است که با موم درست کرده بودند. زیرا موم را به آسانی می توان شکل و فُرم داد، برایش چشم و اَبرو درست کرد و هنگامی که آن ماده یا گچ را که روی آن پوشانده بودند، می شِکنند به زیبایی تندیس ما بدون نیاز به پرداخت به دست می آید که به آن موم گمشده می گویند».

این باستان شناس که نخستین ایرانی بازدید کننده از منطقۀ شَمی پس از سال 57 است، افزود : « همچنین به جز این تندیس پاره هایی از سَردیس هایی پیدا شده است که به تندیس هایی وابسته (مربوط) بوده اند که حتا دو تکه از یکی از آن ها را سال ها یک زن و مرد در دست داشتند که نام یکی از آن ها را «موزا» و دیگری را «آنتیوکوس» گذاشته بودند. این درحالی است که هنگامی این دو تکه کنار هم جای می گیرند، وابسته به یک سر هستند که از میان نیمه شده اند. و این نشان می دهد که در این جایگاه تندیس های دیگری هم بوده است. از سویی دیگر، پیکرک هایی در این جا یافته شده است که نمادهای «هِلنیستی» هستند، یعنی آن ها می توانند ایزدان و ایزد بانوانی باشند».

تندیس مرد «شَمی» با شمارۀ 2401 در گنج خانۀ ملی ایران به ثبت رسیده است.

نوشته مرتبط:

·        کاوش های «دره شمی» به کشف سکوهای آیینی انجامید

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان