تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

چهارتاقی ها از جمله یادمان هایی هستند که جدا از ارزشمندی و زیبایی آن، فُرم و ریختی ساده دارند. کمابیش این سازه ها، ساختمانی چهارگوش بوده که از سنگ و گچ ساخته شده اند. بیشتر این چهارتاقی ها در روزگار ساسانیان جایگاه آتش وَرهرام و سِپَند بوده که در آن به نیایش می پرداختند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، با فروپاشی دودمان (سلسله) ساسانی، برخی از چهارتاقی ها یا همان آتشکده ها از میان رفتند. اما کمابیش بیشتر آنان تا سده های نخست اسلامی بر جای مانده و با دگرگونیِ اندکی در فُرم و ریخت آن ها از سوی ایرانیان مورد نگهداری و پاسداری جای گرفتند. هر چند امروزه آتشکده ها کاربری پیشین خود را از دست داده اند، ولی هنوز سازۀ  بُنیادین آن که همان چهارتاقی ها بوده، برجای مانده و از ارزش بسیار فراوانی نزد کارشناسان، پژوهشگران و باستان شناسان برخوردار است. همچنین این سازه ها رمز و رازهای نهفته ای  را در دل خود داشته و پژوهشگران بسیاری را برای شناخت و درک درست از نوع کاربری آن در روزگار باستانی و مِهرازی (معماری) آن به سوی خود می کشاند. اما با همۀ ارزشمندی این سازه ها، امروزه بیشتر آنان در وضعیت بدی به سر می برند. یکی از این چهارتاقی ها که از بزرگ ترین آتشکده های جنوب کشور به شمار می آید، آتشکدۀ «گِرِه» یا جره در کازرون پارس (فارس) است که روزگار غم باری را سپری می کند. کَند و کاوهای غیر مجاز گسترده، یادگاری نویسی ها که امروز دیگر در بیشتر یادمان های تاریخی – فرهنگی به چشم می خورد، رها کردن خاکستر آتش  ولگردان و نابخردان، بازآرایی های (مرمت ها) کارشناسی نشده ای که در گذشته و به تازگی انجام شده، خدشه دار شدن چشم انداز و حریم آن به وسیلۀ ساخت امام زاده ای که در یک دهۀ گذشته ساخته شده است، تنها بخشی از دشواری های این یادگار ارزشمند ساسانی به شمار می آید. ولی بی گمان بدترین چیزی که این چهارتاقی را تهدید می کند، ساخت و راه اندازی کارگاه سنگ شکن در بخش جنوبی و جاده کشی در باختر (غرب) آن است. موضوع شایان نگرش آن است که این کارگاه در حریم و نزدیک این یادمان ملی و پس از آگاهی رسانی ها و اعتراضات نگارنده در دو سال گذشته برپا شده است و تهدیدی جدی برای این سازۀ نیاکانی به شمار می آید. همچنین معدنی که این کارخانه از آن سنگ برداشت می کند، سنگ های رودخانه ای و دامنۀ رودخانه در نزدیکی محوطۀ باستانی گِره است. بی گمان برداشت سنگ از رودخانه گِره در بخش خاوری (شرقی) این میدان تاریخی، در پایان منجر به ازمیان رفتن آثار و مانده های (بقایای) کشف ناشده بازمانده از روزگار ساسانیان در این محوطه خواهد شد.

در همین زمینه نماینده میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کازرون به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « دربارۀ کارگاه سنگ شکن که در حریم این چهارتاقی جای دارد، تنها پروانه (مجوز) سنگ شکن داده شده است و نه بهره برداری از کوه های پیرامون چهارتاقی که در نزدیکی آن جای دارد. با این همه، ما داریم در ادارۀ کل مرکزی استان پروندۀ آن را پیگیری می کنیم تا ببینیم به چه سرانجامی می رسد. همچنین ساخت این کارگاه در 5 سال پیش رُخ داده و آن هنگام نیز من مدیر این جا نبود ه ام. از سویی دیگر، از آغاز کار تنها گفتمان ساخت بوده و نه بهره برداری. به هر روی ما پیگیر پروندۀ آن هستیم تا ببینیم چه کاری می توانیم برای این یادمان انجام دهیم».

محمد رضا معینی در پاسخ به این پرسش که آیا در گذشته میراث فرهنگی پروانۀ ساخت کارگاه سنگ شکن را داده است یا نه، گفت : « میراث فرهنگی در گذشته پروانۀ ساخت را داده است و نه بهره برداری. هر چند باید بیشتر در این زمینه حساسیت نشان می داد. به هر روی آن هنگام من مدیر شهرستان کازرون نبودم و آگاهی چندانی از چند و چون داستان ندارم».

معینی دربارۀ نوع بازآرایی انجام گرفته بر روی چهارتاقی نیز به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « با نگرش به تامین اعتباری که سال گذشته و اندکی هم امسال به این سازه تعلق گرفته، کار بازآرایی آن زیر نظر کارشناسان ادارۀ فنی انجام شده است. همچنین در طرح بازآرایی باید چشم انداز آن به گونه ای باشد که از راه دور بخش بازآرایی شده، پیدا بوده و با بخش های بُنیادین سازه ناهَمسان باشد و کسی که این چهارتاقی را می بیند، تفاوت ها و کار انجام شده را احساس کند. در واقع چشم انداز سازه باید به گونه ای باشد که بازآرایی هایی که به تازگی انجام گرفته را نشان دهد. از سویی دیگر، این بازآرایی ها بیشتر جنبۀ استحکام بخشی داشته و جزء بازآرایی های اضطراری به شمار می آید».

نماینده میراث فرهنگی کازرون دربارۀ ساخت امام زاده ای که در چشم انداز آتشکدۀ «گِره» پدیدار شده است، افزود : « من هم اینک این امام زاده و جای جایگیری آن را به یاد ندارم. ولی ساخت امام زاده های کشور از سوی سازمان اوقاف انجام می شود و گفتمان ویژۀ خود را دارد. همچنین موضوع چشم انداز آن باید از سوی کارشناسان قانون حرایم و ثبت استان پیگیری شود».

دربارۀ  بازآرایی هایی که در گذشته و به تازگی بر روی این چهارتاقی انجام شده است، سیامک علی زاده، دکترای مرمت آثار، بناها و اشیای تاریخی به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « برابر با آن چه در نگاره ها (تصاویر) پیدا است، این سازه نیازمند کارهای مرمتی و استحکام بخشی است و در این کار هیچ دودلی نباید وجود داشته باشد و اگر در این زمینه هر چه زودتر کاری انجام نگیرد، بی گمان پس از گذشت زمانی احتمال فروپاشی خواهد داشت. اما این که به چه گونه ای باید بِهسازی (ترمیم) شود، جای گفت و گو (بحث) دارد. پرسش این است که چه مطالعاتی بر روی این سازه پیش از هرگونه کارهای مرمتی انجام گرفته است؟ آیا از دید سازه ای و شناخت عناصر، پِی شناسی و غیره مطالعاتی انجام گرفته است یا نه. آیا از دید نوع کاراسته ها (مصالح) و ملات آنالیز و مطالعات آزمایشگاهی انجام گرفته است یا نه؟ و نتیجه های آن چه کمک هایی در نوع گزینش (انتخاب) کارهای موثر مرمتی می توانند، بکنند. این که تنها (صرفا) بیاییم و بخش هایی از آن را با سنگ و ملات و تنها نمای آن را صاف و آراسته (مرتب) کنیم، بَسنده (کافی) نیست».

این استاد دانشگاه چمران تهران در دنبالۀ سخنانش افزود : « همچنین در روش این کار باید مبانی بُنیادین آن روشن بوده و سپس تصمیم گیری شود. و نیاز است که برای نوع کارها، دستورکار شفاف و مورد تایید کارشناسان گرامی آماده و ابلاغ انجام شود و نباید برای این گونه کارها شتاب (تعجیل) کرد. همچنین بازسازی بخش های انجام شده، نباید تکه تکه باشد. اگر بنا است بازسازی و بازآرایی شود، باید کل سازه را در برگیرد یا این که به حال خود گذاشته شود. به هیچ روی نباید بازآرایی به گونۀ نارسا (ناقص) و ناتمام انجام بگیرد. زیرا نمای سازه را از دید یکپارچگی خدشه دار می کند. از سویی دیگر، برای استحکام بخشی درونی سازه چه راه کاری اندیشیده شده است؟ زیرا گفتمان تنها نمای دیواره ها نیست، بلکه پیش از آن، پیشگیری از پاشیدگی (اضمحلال) و فروپاشی و رویارویی با رویدادهای طبیعی همانند زمین لرزه و رِخنۀ (نفوذ) باران و رطوبت هم دارای اهمیت فوق العاده و حتا شاید در اولویت والاتری باشد».

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، آتشکدۀ  گِره یا جره به فرمان مهرنرسی (مهرنرسه) ، وزیر بهرام پنجم ساسانی در 55 کیلومتری کازرون و شمال خاوری روستای بالاده ساخته شده است. این چهارتاقی بیرون از روستای گرِه بر روی تپۀ بلندی مُشرف به رودخانۀ گره جای گرفته است. مانده های ساختمان های ویرانه شده ای که در پیرامون آتشکده دیده می شود، بیانگر این است که این جایگاه در گذشته شهر بزرگی بوده است. این چهارتاقی جزء پنج چهارتاقی ای است که مهر نرسه میان کازرون و فراشبند ساخته و تا سده ی سوم مَهی (قمری) آباد بوده است. آتشکده گره در 21 آبان ماه 1317 با شمارۀ 312 به ثبت ملی رسیده است.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است ، ببینید :

نوشته مرتبط : 

·        گِره درآتشکدۀ «گِره» افتاده است