تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

سنگ نگاره های ایلامی «کول فرح» شهرستان ایذه در استان خوزستان از ارزشمندترین و کهن ترین نگارکَندهای (نقش برجسته) تمدن ایلامی به شمار می آیند که نزد کارشناسان و باستان شناسان از ارزش فراوانی برخوردار است. با این همه یادگار بی همتای تمدن ایلامی به وسیلۀ مرمت گران سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آسیب دیده و در آستانۀ ویرانی جای گرفته است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، محوطۀ باستانی «کول فرح» ایذه که به باور برخی از پژوهشگران و باستان شناسان نیایشگاه رو باز «نارسینا» یکی از ایزدان ایلامی بوده، دارای شش نگارکَند ارزشمند از روزگار ایلامی است که دیرینگی آن ها را به دو دورۀ ایلام میانه و ایلام نو بخش بندی می کنند. این محوطۀ باستانی و یادگار تمدن ایلامی که در یک قدمی ثبت جهانی در سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی یونسکو است به وسیلۀ مرمت گران سازمان میراث فرهنگی آسیب دیده و در آستانۀ ویرانی است.

چندی پیش دبیر انجمن دوست داران میراث فرهنگی ایذه با خُرده گیری (انتقاد) از شیوۀ بازآرایی (مرمت) سنگ نگارۀ شماره 2 در محوطۀ باستانی «کول فرح» ایذه، خواستار رسیدگی و پاسخ گویی مدیران میراث فرهنگی شده بود. فرامرز خوشاب، از واگذاری کارهای بازآرایی سنگ نگاره ها به پیمانکار آگاهی داده و گفته بود، مدیرانی که پروانه (مجوز) چنین کاری را داده اند، هم اکنون از سازمان میراث فرهنگی رفته و در پست و جایگاه دیگری سرگرم به کار هستند. اما باید مدیران تازه وارد آن ها را بازخواست کنند. زیرا این مدیران بزرگ ترین خیانت را به این سنگ نگاره وارد کرده اند.

کارشناسان همواره پافشاری دارند که برای بازآرایی (مرمت) یادمان های سنگی به ویژه سنگ نگاره ها، پیش از آغاز کار باید مطالعات گسترده ای را پیرامون یادمان سنگی انجام داده و به بررسی جنس سنگ ها پرداخت و آن ها را آزمایش و واکاوی (آنالیز) کرد تا بتوان به نتیجه ای قابل قبولی رسید. همچنین برای بازآرایی یادمان های سنگی باستانی ارزشمند و کمیاب به هیچ روی نباید از افراد تازه کار و کم تجربه که کارنامه ای روشن را در پروندۀ کاری خود ندارند، بهره برد. از سویی، کارهای بازآرایی بیشتر یک کار گروهی بوده که باید افرادی از رشته های گوناگون همانند مرمت گر، باستان شناس، معمار و غیره در آن شرکت داشته باشند. با این همه مدیران پیشین میراث فرهنگی شهرستان ایذه بدون نگرش به موارد بالا و شناخت از محوطۀ باستانی «کول فرح» آن را به پیمانکار واگذار کرده و به آن آسیب رسانده اند.

 کارشناسان می گویند : « بودن پول برای بازآرایی یادمان ها در برخی موارد برای آنان فاجعه بار است. هنگامی بودجه ای برای بازآرایی سنگ نگاره های کول فرح در نظر گرفته می شود که به هیچ گونه بازآرایی در آن جا نیازی نیست، پای پیمانکاران دارای ادعا را به این محوطه های مهم باز می کند که زیان بار است. نگارکَندهای کول فرح هیچ نیاری به بازآرایی ندارند و این محوطه در گذر هزاره ها، خود را با شرایط آب و هوایی سازگار کرده اند. نزدیک یک سال پیش در زمان مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، با پیمانکاری برای بازآرایی سنگ نگاره های کول فرح قرارداد بسته شد. در همان زمان دوست داران و کُنشگران (فعالان) میراث فرهنگی به این کار اعتراض کردند، ولی گوش شنوایی وجود نداشت. سایش شدید سنگ نگارۀ شماره 2 کول فرح بسیار فاجعه بار است. زیرا با روش های مکانیکی همچون تیغ جراحی انجام شده است. آن ها مواد شیمیایی خود را در اتاق نگهبانی محوطه کول فرح (اسدپور) نگه داری و به دور از چشم جای داده بودند. در گذشته سنگ نگاره های کول فرح، هیچ رسوبی بر بدنۀ خود نداشتند و این کار آن ها را بِرهنه کرده و دستخوش آسیب های طبیعی جای داده و بی گمان آسیب های فراوان سِپَسین را به دنبال دارد. در نگارکَند شماره 4 ، شکاف ها را با لاشه سنگ و ملات سیمان پر کرده اند که خود حکایت از نا آگاهی پیمانکار مربوطه از بازآرایی نقوش برجسته سنگی دارد. چرا پیمانکاری که هیچ پیشینۀ بازآرایی نگارکندهای سنگی ندارد و تجربه ای هم در این زمینه به دست نیاورده است، از سوی برخی در میراث خوزستان کار به آن ها واگذار می شود؟».

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، در سنگ نگاره شماره 2 کول فرح ما با یک فرمانروای بومی یا بزرگ زاده ای ایلامی رو به رو هستیم که بزرگ تر از اندازۀ طبیعی تراشیده شده است و در جلو او آیین فَدیه (قربانی) کردن گاو کوهاندار به وسیلۀ دو تن (نفر) در حال انجام است. در پشت سر فرمانروا چهار تن بسیار کوچک تر از وی، تراشیده شده اند که از این روی است که جایگاه و بزرگی فرمانروا را نشان می دهد. در جلو فرمانروا نیز نگارۀ دو مرد تراشیده شده که یکی در حال انجام آیین فدیه است و دیگری که ایستاده، دست راستش را بلند و دست چپش را به سوی فرمانروا دراز کرده و شاید به گفتۀ «لویی واندِنبِرگ» کاهِن آن جا بوده که برگزار کنندۀ آیین آن نیایشگاه است. فرمانروا نیز دست خود را بالا گرفته است، ولی به انگیزه ای که بسیار آسیب دیده، چیزی دیده نمی شود. اما در طرح هایی که از گذشته برجای مانده یک دست خود را مشت کرده و انگشت نشانۀ (سبابه) دیگر خود را به شَست (شصت) چسبانده است.

سنگ نگاره های شماره دو و چهار کول فرح در حالی به انگیزۀ بازآرایی های ناروا آسیب دیده اند، که این محوطه در آستانۀ ثبت جهانی یونسکو جای گرفته است و همین رُخداد ناگوار ثبت آن را با چالشی بزرگ رو به رو خواهد کرد. همچنین بایسته (ضروری) است تا مدیران تازه وارد میراث فرهنگی ایذه و خوزستان، مدیران پیشین میراث فرهنگی و پیمانکار را فراخوانده (احضار کردن) و خسارت وارده را از آن ها گرفته و آنان را به مجازات برسانند. هر چند آسیب های وارده برگشت ناپذیر بوده است و این یادمان های ملی و نیاکانی است که رو به ویرانی می روند.

هم اینک باید چشم به راه بود و دید که آیا پاسخ گویی در این زمینه وجود دارد و آیا گناهکاران به سزای اعمال ناپسند خود خواهند رسید تا تجربه ای باشد برای دیگر مدیران در این زمینه. یا این مدیران میراث فرهنگی به سادگی و آسودگی از کنار یک فاجعۀ بزرگ و خیانت به یک یادمان ملی خواهند گذشت؟

محوطۀ ایلامی کول فرح با شماره 2597 در سال 1378 به ثبت ملی رسیده است.در زیر نگاره های پیش از مرمت در زمستان سال 93 از سوی نگارنده و پس از مرمت را ببینید :

سنگ نگاره شماره دو کول فرح پیش از مرمت در سال 93

سنگ نگاره شماره دو کول فرح ایذه پس از مرمت که انگیزه صدمه به آن شده است

سنگ نگاره شماره 2 وابسته به روزگار ایلام نو

چهار فردی که پشت سر فرمانروا ایستاده اند

قربانی گاو کوهان دار از سوی دو تن  در برابر فرمانروا در حال انجام است

سنگ نگاره شماره 4 پیش از مرمت در سال 93

پیش از مرمت

سنگ نگاره شماره 4 پس از مرمت

با قلوه سنگ و سیمان به بهانه مرمت به جان سنگ نگاره های ایلامی افتاده و به آن آسیب رسانده اند

بخش های میان دایره را با سیمان و بر روی سنگ نگاره های باستانی پر کرده اند!؟
 

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان