گرمابه «بَکان» بهبهان، سرد سرد است!

جمعه 10 فروردین 1403





گرمابه «بَکان» بهبهان، سرد سرد است!







تارنمای فرهنگی مهرگان گروه میراث فرهنگی سیاوُش آریا*


اگر ایرانیان را نخستین مردمان جهان بدانیم که گرمابه ها را برپا کرده و به ساخت آن پرداختند، هرگز به بیراهه نرفته ایم. زیرا ایرانیان از دیرباز به شست و شوی تَن و پاکیزگی اهمیت می دادند. همچنین آب یکی از چهار آخشیج (عنصر) سِپَند (مقدس) نزد این مردم به شمار می آمده که آن را پاسداری می کردند و ساخت نیایشگاه ها، خود گواهی بر ارزش و ارج گذاری این آخشیج به شمار می آید.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، گرمابه یا حمام جایگاه ویژه ای نزد ایرانیان باستان داشته است که بیانگر پاکیزگی مردمان این سرزمین بوده است. گرمابه های همگانی (عمومی) از دیر باز در این سرزمین رَوایی داشته است. کاوش های باستان شناسی و بررسی ها در ایران نشان می دهد که در گذشته هر شهر، آبادی و روستایی برای خود یک گرمابه همگانی داشته و مردم برای شست و شو و پاکیزه شدن به آن جا می رفتند. هر چند امروزه از گرمابه های باستانی جز تَلی از خاک یا ویرانه ای بیش بر جای نمانده است، ولی در نوشته های کهن از آن یاد شده است. ارزش و اَرج گرمابه ها در روزگار پس از ساسانیان نیز، همچنان نگه داشته شده و ایرانیان در روزگار اسلامی همانند گذشته دست به ساخت این سازه ها زده و گرمابه های زیبایی را با مِهرازی (معماری) ویژه خود آفریده و برپا کردند. بیشتر گرمابه های همگانی از نگرش ساختاری، دارای درِ ورودی پیچ داری بودند که به رَخت کن می رسید. در گوشه ای از رخت کن جایگاه «گنجبان» یا صندوق دار گرمابه جای داشت. این رخت کن به اتاقی راه می یافت که آن را «اتاق سرد» و یا «سرای نخست» می نامیدند و دارای حوض های آب و هوای گرمی بود که از سوی لوله های سفالی کار گذاشته شده در دیوار سالن (اتاق دوم) از گرم خانه می آمد. این اتاق به اتاق دیگری به نام سرای داغ (حُجره) به هم می پیوست. این اتاق دارای حوضی پر از آب گرم بود و دمای آن بیشینه (حداکثر) به اندازه ای بود که بدن انسان توان تاب آن را می توانست داشته باشد. کف این اتاق ها سراسر از سنگ مرمر پوشیده می شد تا پاکیزگی (نظافت) آن به آسانی انجام گیرد. سقف اتاق های گرمابه گنبدی شکل و دارای نورگیرهایی بود که به وسیلۀ دریچه هایی شیشه ای بسته می شدند تا بدین روی تنها نور آفتاب به درون گرمابه بتابد و از ورود هوای سرد پیشگیری و گرمابه به گونۀ طبیعی روشن شود. کمابیش در ساخت گرمابه ها از آجر، سنگ و مرمر بهره می بردند. زیرا این مواد به خوبی در برابر آب ایستادگی (مقاومت) می کنند. همچنین گرمابه ها فرهنگ و آداب و آیین ویژه ای داشته اند، به ویژه برای جشن ها، آیین های ملی و آروسی ها (عروسی). مردم ایران در گذشته کمابیش هفته ای یک یا دو بار به گرمابه های همگانی می رفتند. شلوغ ترین روزهای سال در گرمابه ها روزهای جشن و شادی و به ویژه یک روز پیش از جشن نوروز بوده است.

اما گرمابۀ اَرگان یا ارجان در بهبهان که به گرمابه «بَکان» نیز نامدار است روزگار ناخوشی را سپری می کند. درون گرمابه و اتاق ها و جای جای آن را نابخردان با رنگ یادگاری نویسی کرده و چهرۀ زشت و ناخوشایندی را به یادگار گذاشته اند. انبوه نخاله های ساختمانی و زباله بازدیدکنندگان و به ویژه مردم بومی (محلی) در درون آن چیزی جز افسوس و دریغ بر جای نمی گذارد. بخشی از گچ بُری های اتاق ها فرو ریخته و آراستگی و زیبایی های آن از میان رفته است. بخش پایینی اتاق هایی که به گمان بسیار جایگاه خزینه بوده، همگی فرو ریخته و آسیب فراوانی دیده است. همچنین از دید امنیتی نیز، برای گردشگران بسیار خطرناک است. درِ ورودی این گرمابه نیز، در سال های گذشته رُبوده شده و همین موضوع یکی از انگیزه های ویرانی و آسیب های وارده به آن است. کاری که باید هر چه زودتر برای این گرمابه انجام شود و امری بایسته (ضروری) برای آن به شمار می آید، بِهسازی و بازسازی فوری آن است و اگر به همین گونه رها شود در آینده ای نه چندان دور باید بینندۀ مرگ آن باشیم.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، گرمابه اَرجان یا «بَکان» در بخش شمال باختری (غربی) قدمگاه امام رضا در بخش پایین دره و بر کنار رودخانۀ مارون جای گرفته است. ولی نزدیک 5 متر بالاتر از سطح کنونی رودخانه جای دارد. در پروندۀ ثبتی این یادمان، آن را به روزگار ساسانی و وابسته به شهر کهن اَرگان دانسته اند که بی گمان و با نگرش به تاق ها و فُرم مِهرازی آن باید وابسته به دورۀ میانۀ اسلامی باشد. هر چند شاید بتوان پِی آن را به اواخر روزگار ساسانی نسبت داد که بررسی و کاوش های باستان شناسی می تواند کمکی در این راستا باشد. سازه گرمابه به گونۀ چهار ایوانی است که هم اینک به انگیزۀ این که کف آن تا بلندای بسیاری از آن بر اثر ریزش سقف ها و سنگ های کناره دره پُر شده، همۀ پلان آن دیده نمی شود. ولی آن چه هم اکنون دیده می شود، یک بخش مربع شکل مرکزی است که چهار ایوان کوچک در چهار سوی آن جای داشته است. ایوان ها که روی چهار ستون جای داشته اند با تاق های جناغی به هم چسبیده شده و بخش مرکزی سقف گنبدی داشته که هم اینک فرو ریخته است. سقف ایوان ها و اتاقک های برجای مانده به گونۀ تاق و تویزه است. در بخش شمال و جنوب ایوان خاوری (شرقی) دو اتاقک کوچک دیده می شود که در راستای ایوان های شمالی و جنوبی هستند. در واقع در چهار سوی میان ایوان ها چهار اتاقک کوچک جای دارند. همچنین از گوشۀ شمال باختری وارد یک بخش راهرو مانند می شویم که به یک اتاقک دایره ای (مدور) می رسد که پیرامون آن اتاقک های کوچکی دیده می شوند که به گمان بسیار بخش مرکزی جایگاه خزینه بوده و حُجره های پیرامون آن جایگاه شست و شوی افراد بوده است. سقف این بخش هم گنبدی است که بیشتر آن فرو ریخته است. در بخش بالای سقف های برجای مانده روزنه های دایره ای برای تامین روشنایی آراسته (تعبیه) شده است. کاراسته (مصالح) به کار رفته در سازه، سنگ و ساروج است و سطح دیوارها به وسیلۀ ملات ساروج پوشانده شده است. سازه آراستگی ویژه ای ندارد و تنها می توان به تاق های جناغی به کار رفته در سقف آن اشاره کرد. با نگرش به وضعیت سازه، اگر مورد پشتیبانی (حمایت) و حفاظت سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی جای نگیرد بر اثر عوامل طبیعی باران و سیلاب رودخانه بیشتر آسیب خواهد دید.

گرمابه «بَکان» یا اَرگان در 10 کیلومتری شهر بهبهان در استان خوزستان جای گرفته است.





در گرمابه پیش از دزدیده شدن در سال های گذشته

جای خالی در گرمابه که به سرقت رفته است

نمای پشت گرمابه


پشت بام گرمابه


انبوه یادگاری نویسی ها با رنگ چهره زشت و زننده ای را برجای گذاشته است

انبوه نخاله های ساختمانی و زباله درون یادمان ملی، نشان از ناکارآمدی مدیریت میراث فرهنگی است



این یادمان ملی نیازمند مرمت و بازسازی فوری است

نگاره ای که از درون گرمابه گرفته شده و کوه زیبای روبروی آنرا نشان می دهد

این گرمابه در کنار رودخانه زیبای مارون برپا شده است و جلوه ای دل انگیز دارد






*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران راهنمای گردشگری خبرنگار آزاد کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم دبیر انجمن مهرگان



1394/12/23
بازدید : 1738


دیدگاه ها

دیدگاه خود را بنویسید