تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی- سیاوُش آریا*

نامش«چَرخاب»است، ولی سال های سال است که از دست بی مهری های ما، چرخش دیگر نمی چرخد. کاخی ارزشمند به جای مانده از روزگارهخامنشیان که درگوشه ای رها شده و پایه ستون و ته ستون های آن به شوَند (دلیل) رسیدگی نکردن و نبود سایه بانی مناسب و درخُور، رو به نابودی است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،کاخ «چرخاب» در بُرازجان بوشهر که ازکاخ های آغازین دورۀ هخامنشیان است وازدید مِهرازی (معماری) همانندی های بسیاری با کاخ اختصاصی کورش درپاسارگاد دارد نه تنها درگوشه ای خاک می خورد، بلکه نامهربانی ها درآن بسیارغم بار و دردناک است. از جادۀ خاکی و نامناسبی که به این بازمانده (اثر) 2500 ساله می رسد گرفته تا جایگاه بسیاربد بخش درونشُد(ورودی) این یادگار نیاکانی و وجود انبوه زباله ها درکنارآن ، از رها شدن وسایل کار برای اَفراشته شدن سایه بانی که خود به یادمان تاریخی ای دگرگون (تبدیل) شده تا جای گرفتن خُرده کاراسته ها (مصالح) بر روی پایه ستون های هخامنشی!

اما مهم ترین و اندوه بارترین بلایی که بردامان این بازمانده های برجای مانده از بزرگ ترین شهریاری ایران و جهان نشسته،غبار فراموشی است که شوَندهایی(دلایلی) مانند، گرمی و سردی هوا و دگرگونی دما درشب و روز، ریزش باران و برف بر روی ته ستون ها که دشمن خاموش یادمان های سنگی است و آنان را تا خطر ویرانی تهدید می کند و جای گرفتن مستقیم بر زیر نورخورشید، همه و همه بلایایی است که بر سر این بازمانده ها فرود آمده و نیازمند رسیدگی و توجه مدیران و مسوولان فرهنگی استان به ویژه سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است.

شاید ولی، دردآورترین چیزی که به چشم هرگردشگر و بازدید کننده ای می آید و مایۀ آزار و نگرانی هردوست دارمیراث نیاکانی باشد، پاشیده شدن رنگ و آخال (فضولات) پرندگان بر روی پایه ستون های کاخ است که افزون بر چهرۀ زشت و ناخوشایند به جا مانده، شوَند آسیب به این بازمانده ها شده و با گذشت زمان و به آرامی آن را با خطر ویرانی رو به رو می کند. پُرسمانی (مساله ای) که بهتر است هر چه زودتر چاره ای برای آن اندیشیده شود. ازدگرسو، دشواری این یادمان ارزشمند کمبود نیروی کار و بودجه است که جا دارد مدیران و مسوولان فرهنگی کشور به این مهم توجه کنند. زیرا به گفتۀ کارشناسان این مجموعه نیازمند کاوش های باستان شناسی

ومطالعات هدفمند و گسترده تری است تا با داده های باستان شناسی بتوانیم آگاهی های بیشتری از این منطقه به دست آوریم و استوارتر دربارۀ آن سخن بگوییم.

ازارزشمندی های این مجموعۀ تاریخی و فرهنگی همین بس که منطقه ای راهبردی (استراتژیک) در روزگارهخامنشی بوده که درچهار راه بازرگانی و 20 کیلومتری دریای پارس (خلیج فارس) جای گرفته و بنیادی ترین (اصلی ترین) سند استوار فرمانروایی ایرانیان بر دریای پارس است. هرچند گفته شده که این کاخ از کاخ های زمستانی کورش هخامنشی بوده، ولی گواهانی (شواهدی) برای اثبات این نهاده (موضوع) وجود ندارد. زیرا این کاخ به همراه دوکاخ «بردک سیاه» و «سنگ سیاه» هخامنشی درمنطقۀ برازجان از دیدگاه راهبردی دارای ارزش بوده و بی گمان نزدیکی آن ها به دریای پارس ما را بر آن می دارد تا کارکردهای مهم دیگر آن را بررسی کنیم. نهاده ای که اگر کاوش های هدفمند باستان شناسی در آن از سرگیرد پاسخی بر همۀ  نادانسته ها است و چه بسا با یافته های تازه برگی زرین بر بالندگی های ما ایرانیان در منطقه وکشور و حتا جهان افزوده شود.

نصرالله ابراهیمی، باستان شناس در همین زمینه به تارنمای فرهنگی مهرگان می گوید : «کاخ «چرخاب» را درسال 1350 خورشیدی دکترعلی اکبر سرفراز کاوش کرد و دور دوم کاوش های ایشان دهۀ  80 بود. با این همه برای آگاهی های بیشترما نیاز به کاوش های باستان شناسی است».

این دانشجوی دکترای باستان شناسی ادامه می دهد : «درکاوش های سرفراز روشن شد که این کاخ همانندهای بسیاری با کاخ اختصاصی کورش در پاسارگاد دارد. با این همه ما گواهانی نداریم که بتوانیم بگوییم این کاخ وابستگی (تعلق) به چه کسی دارد و تنها می توان گفت، این کاخ در دورۀ آغازین هخامنشی ساخته شده است. این که گفته می شود این کاخ، کاخ زمستانی کورش است، هنوز هیچ سندی از آن به دست نیامده که بتوانیم استوار درباره اش سخن بگوییم و تا درداده های باستان شناسی چیزی به دست نیاید، نمی توان اظهار نظری کرد».

ابراهیمی ویژگی های این مجموعه را بر می شمرد و می افزاید : «ازدید مِهرازی (معماری) این کاخ، مهرازی پاسارگادی دارد و پایه ستون های مربع شکلی که درکاخ کورش داریم دراین جا نیز، وجود دارد. اما با این همه دیگرگونی هایی هم با کاخ کورش داریم که شالی ستون های پاسارگاد با کاخ «چرخاب» یکی نیست و فرم آن ها دیگرگونه است. سنگ درگاه ورودی که دراین کاخ کار شده دارای آراسته های (تزیینات) بیشتری نسبت به نمونۀ پاسارگادی است. هم چنین دیوارهای جدا کُنندۀ میان ایوان مرکزی که درپاسارگاد و کاخ «بردک سیاه» وجود دارد درکاخ «چرخاب» موجود نیست».

این هخامنشی شناس در بخش دیگری از سخنان خود به ما می گوید : «درکاخ «چرخاب» ما با نمونۀ مِهرازی آغازین دورۀ هخامنشی رو به رو هستیم و به دید من این کاخ، نیمه تمام مانده و کامل نشده است. هرچند که نیاز به مطالعات  بیشتر و کاوش های باستان شناسی هدفمند دارد تا با یافته های تازه بتوان سخنان کامل تری را بیان کرد».

این کارشناس باستان شناسی ادارۀ میراث فرهنگی استان بوشهر درپاسخ به این پرسش که چاهی که درمیان میدان (محوطه) کاخ است وابسته به دوران هخامنشیان است، می گوید : «این چاه وابسته به دوران پس از هخامنشی و به گمان بسیار ازآنِ روزگار ساسانیان است که در کاوش ها روشن شد که این چاه را بر روی یکی از پایه ستون ها ساخته و آن را ویران کرده اند. درساخت این چاه بزرگ و ژرف از آجر بهره برده شده است».

ابراهیمی در برابر پاسخی دیگر مبنی بر این که، جای سه پایه ستون در کنار پایه ستون ها وجود دارد و باور مردم بر این است که این پایه ستون ها به تازگی از میان رفته است، می گوید : «این سه جایی که به شکل و اندازۀ پایه ستون ها است را ما برای بررسی و پژوهش انجام داده ایم. ما درآن جا «سِکشِن» 10 سانتی متری زدیم تا به سنگ لاشه رسیدیم و این پِی (فونداسیون) هایی است که ما از آن طریق به پایه ستون رسیدیم. این کار برای آن است که بدانیم درجانمایی پایه ستون ها کاری شده است یا نه».

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، کاخ هخامنشی«چرخاب» که دریک کیلومتری جنوب باختری (غربی) شهربرازجان جای گرفته، به شوَند جایگیری زیر نور آفتاب و باد و باران هایی که درجنوب کشور رخ می دهد و نزدیکی با زمین های کشاورزی درحریم این کاخ، درخطر آسیب دیدگی جدی است. هم چنین، بسیاری از عوامل محیطی درچند سال گذشته، شوَند ویرانی آرام این میدان تاریخی شده است. ازسویی، درگذشته سقفی روی همۀ میدان تاریخی«چرخاب» کارگذاشته شده بود تا از شتاب نور آفتاب و آسیب باران به بازمانده های تاریخی پیشگیری شود، ولی درسال 85 همان سقف را هم برداشتند. درسال 88 نیز، سایه بانی روی پایه ستون های میدان تاریخی ساخته و کارگذاشته شد، ولی یک دشواری بزرگ داشت، این سایه بان در درون گمانه (ترانشه) جای گرفته و در زمان باریدن باران، آب های دفعی را به درون گمانه رَهنمون کرده و شوَند برگرداندن (انحراف) آب به بیرون نمی شود، درحالی که این سایه بان باید همۀ گمانه را به گونه ای بپوشاند که آب باران دفع شده به درون گمانه نریزد. ازدیگر عوامل ویرانی آرام این میدان تاریخی ارزشمند، کشتزارهای (مزارع) تنباکو و نخلستان های قدیمی پیرامون این مجموعۀ تاریخی است. به گونه ای که حریم درجه یک این میدان تاریخی، فنس کشی شده، ولی بیرون از آن زمین های کشاورزی گسترده ای وجود دارد که رطوبت آن ها به بازمانده های تاریخی به جا مانده از این کاخ آسیب می رساند. این درحالی است که به گمان زیاد وجود بازمانده های تاریخی زیرخاک پنهان شده در میدان این کاخ، به وسیلۀ رطوبت حاصل از زمین های کشاورزی درنزدیکی این میدان شوَند فرسایش با گذشت زمان دراین بازمانده ها خواهد شد.

مهم ترین ویژگی این کاخ، روش و سبک ساخت پایه ستون های سنگی مکعب شکلی است که به گونۀ دقیق و نازکی (ظریفی) تراش و صیقل داده شده به گونه ای که در پیوست (اتصال) سنگ ها از هیچ گونه ملات و سیمانی بهره برده نشده است. این پایه ستون ها با شالی های بسیار زیبا، مجموعه ای نیم کاره (ناقص) هستند و تنها چهار سرستون آن ها سالم برجای مانده است و در دروازه ی شاهی اَفراشته شده اند. بازۀ (فاصله) هرکدام از پایه ستون ها از یک دیگر نزدیک دو متر است.

به باورکارشناسان، روش پرداخت (صیقل) سنگ و پیوست آن ها و شیوۀ بهره گیری از ترکیب رنگ، عایق بندی و مقاوم سازی در این سازۀ هخامنشی با سازه های موجود درپارسه و پاسارگاد همسازاست. ازشگفتی های دیگردرمِهرازی و زیبایی شناسی این کاخ، گزینش (انتخاب) و گوناگونی (تنوع) رنگ در ستون ها است که برای نخستین بار درمیدان های سنگی هخامنشی دیده شده است.

کاخ«چرخاب» بوشهر، تنها نمونه ای از مِهرازی این دوره است که درسازۀ آن هم از سنگ و هم ازآجر بهره برده شده است. بهره گیری از لعاب سیلیس (فراوان ترین ترکیب اکسیدی موجوددرپوسته زمین) روی کف سازه نیز ازدیگر نهاده های جالب توجه دراین کاخ است که به عنوان اندود کف به کار گرفته شده و از دید رنگ و جنس و روش ساخت نهادۀ درخُورنگرشی (قابل تاملی) است به گونه ای که بخشی از دروازۀ شاهی این کاخ که ناتمام مانده ، وارون (خلاف) تالار اصلی، با لعابی از جنس سیلیس، کف سازی شده است.

با همۀ این ویژگی هایی که نام برده شد، این میدان تاریخی روزگار غم باری را می گذراند و نیازمند توجه و رسیدگی بیشتر است.

در زیر نگاره هایی (تصاویری) که به تازگی از این مجموعه گرفته شده است را ببینید :

ورودی بسیار بد کاخ چرخاب هخامنشی، راهی را برای گسترش گردشگری بازنمی گذارد

شیوه نگهداشت یادمانهای باستانی نشان از بی توجهی سازمان میراث فرهنگی دارد

این چاه آجری بزرگ به گمان بسیار در روزگار ساسانی بر روی پایه ستون های هخامنشی ساخته شده است

بدون شرح؟

تابلو این مجموعه که در گوشه ای بر روی زمین افتاده است

جای سه ستونی که در آن سِکشِن زده  شده است

وسایل کار برای سایه بان ماه ها است بحال خود در کنار مجموعه رها شده و چهره زشت و ناخوشایندی بوجود آورده است

یادگارهای ارزشمندی که رو به ویرانی می روند

درپایان کار دلمان نیامد از این نگاره که کوشش افراد بومی است یادگاری نگذاریم

*پژوهشگرتاریخ و فرهنگ ایران – دبیر انجمن مهرگان- کُنشگر(فعال) میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم