تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

سازۀ نامدار به بُقعۀ علی در یکی از روستاهای شهر خُرم بید، بر اثر گذشت زمان و دست اَندازی های سودجویان اَموال تاریخی – فرهنگی در سراشیبی نابودی و حذف از صفحۀ روزگار قرار گرفته است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، سازۀ نامدار به بُقعۀ علی که در واقع، دو چهارتاقی با کاربری آرامگاهی و گورستان قدیمی روستا است، بر اثر گذشت زمان و عوامل طبیعی همانند باد، باران و آفتاب و غیره و بدتر از همه، عوامل انسانی که بی رحمانه بر یادگارهای ارزشمند گذشتگان خویش می تازند در آستانۀ نابودی و حذف از چهرۀ تاریخ و صفحۀ روزگار قرار گرفته است. همچنین گسترش زمین های کشاورزی که گِرداگرد این چهارتاقی ها را فرا گرفته است به همراه جوی آبی که از کنار آن ها و در بخش جنوبی می گذرد و به پِی و شالودۀ بنا رِخنه و بُنیاد سازه را سُست و بی دوام کرده است، تهدیدی جدی برای یادگار نیاکانی و ملی به شمار می آید. از سویی، چهارتاقی های دوقلو در گورستان قدیمی روستا قرار گرفته و نیز بیشتر سنگ گورهای ارزشمند و بی همتا و یگانۀ گورستان، از سوی سوداگران اَموال تاریخی و فرهنگی به بهانه های خیال اَنگیز و پوچ یافتن گنج، شکسته شده و هر کدام در گوشه ای بر روی زمین ریخته و رها شده و آسیب جدی و برگشت ناپذیری به آن ها وارد شده است.

باید دانست که برخی از سنگ گورهای این گورستان از دید هنری و تراش و نُمادهای تراشیده شدۀ روی آن ها، یگانه و بی مانند (منحصر به فرد) بوده و درکمتر جایی دیده شده است. همچنین جنس سنگ گورها و رنگ و شفافیت ویژۀ آن ها که شاید از کوه های پیرامون همان منطقه، به دست آمده باشد، ارزش آن را دوچندان کرده است. با این همه، شوربختانه مردم روستا و عشایر منطقه و دیگر روستاهای پیرامونی به جای پاسداری و حفاظت از سنگ گورهای پدران و مادران و نیاکان خویش، به جان آن ها اُفتاده و بیشتر سنگ گورها را نابود کرده اند که دل هر دوست دار میراث فرهنگی و تاریخ و فرهنگ ایرانی را به درد می آورد. از سویی، بر روی چند تا از سنگ گورها با نرده های آهنی زُمخت و بد ریخت و زشت، به اصطلاح دیوارکشی کرده و روی آن ها را پوشانده اَند که بر پایۀ قانون و ضابطه های میراث فرهنگی تخلف به شمار می آید. هرچند که، بی گمان فرزندان آن مردگان برای محافظت و نگهداری بهتر و پیشگیری از دست اَندازی های سودجویان دست به این کار زده اَند. اما در گورستان های تاریخی باید با هماهنگی و پروانه (مجوز) از میراث فرهنگی با طرحی ویژه و همگون و همساز با محوطه و بر پایۀ قانون و ضابطه های میراث فرهنگی، چُنین کارهایی انجام شود.

آسیب به محوطه، عوامل انسانی بدتر از عوامل طبیعی

از دیگر دشواری های این گورستان قدیمی و تاریخی و چهارتاقی های دوقلوی آن، دست اَندازی های سوداگران اَموال تاریخی و فرهنگی است. سودجویان فرومایه و نابخرد اَفزون بر شکستن سنگ گورها و نابودی آن ها، در عَرصۀ یکی از چهارتاقی ها کَند و کاوهای غیرمجاز انجام داده و گودال بزرگی را پدید آورده اَند که سبب شده است بخش هایی از سنگ های دیوارۀ چهارتاقی فرو ریزد و کالبد و ساختار اثر از میان برود و آسیب های برگشت ناپذیری به آن وارد آید. چهارتاقی مورد نظر، هرچند در هنگام ثبت پروندۀ ملی آن، شرایط مناسبی نداشته و بخش هایی از آن همانند گُنبد و بخش جنوبی کامل فرو ریخته بوده، ولی هم اینک در بخش خاوری (شرقی) آن به اَنگیزۀ عوامل انسانی آسیب جدی دیده و بخش باختری (غربی) نیز، از وضعیت بدی برخوردار است.

اما گذشت زمان و رِخنۀ عوامل طبیعی نیز، سبب شده که وضعیت ایستایی چهارتاقی دوم و سالم تر، در خطر باشد. از همین روی، باید کارهای حفاظتی و مرمتی در اولویت باشد و هرچه زودتر برای این یادگار ملی و تاریخی پروندۀ مرمتی گشوده شود. وگرنه، در آینده ای نه چندان دور بر اثر عوامل طبیعی از میان خواهد رفت و به تاریخ می پیوندد.

بُقعۀ علی خُرم بید

در یکی از روستاهای شهر خُرم بید، دو چهارتاقی در رو به روی یک دیگر قرار دارد که در نزد بومیان روستا به گنبدعلی نامدار است و کاربری آرامگاهی داشته و دیرینگی آن به دورۀ میانۀ اسلامی می رسد. چهارتاقی ها در سمت خاور گورستان قدیمی روستا و در میان زمین های کشاورزی قرار گرفته است. چهارتاقی ها از مصالح سنگ و لاشۀ سنگ و ملات گچ دستکوب ساخته شده است. برپایۀ داده های پروندۀ ثبتی اثر، چهارتاقی فرو ریخته شده، دارای چهار در ورودی بوده که دو به دو با هم قرینه بوده اَند. این سازه اگر چه از دید نقشه همانند چهارتاقی است، ولی در واقع، یک بنای آرامگاهی است که از آنِ سده های میانۀ اسلامی است که در آن شخصیتی مذهبی و یا بزرگی به خاک سپرده شده است که شوربختانه امروزه هیچ چیزی از سنگ گور برجای نمانده است. همچنین با گسترش زمین های کشاورزی، احتمال ویرانی کامل بنا وجود دارد. از سویی، سنگ گورهای گورستان قدیمی روستا دارای ارزش تاریخی و فرهنگی فراوانی بوده که دیرینگی برخی از آن ها به دورۀ قاجاریه می رسد و باید در حفظ و پاسداری از آن ها کوشید. هرچند که، در پروندۀ ثبتی اثر هیچ اشاره ای به ارزشمندی سنگ گورها نشده و جزو پروندۀ ثبتی به شمار نیامده است!

چهارتاقی های نامدار به گُنبدعلی در سال 1386 خورشیدی به ثبت ملی رسیده است و برپایۀ مادۀ 558 تا 568 قانون مجازات اسلامی، هرگونه دخل و تصرف، پِی کَنی، آسیب، تغییر کاربری و کَند و کاوهای غیرمجاز و غیره در آن ممنوع بوده و جرم به شمار می آید و برای گناه کاران مجازات زندان بسته به نوع تخلف و از یک تا ده سال دارد.

در پایان میراث فرهنگی شهر خُرم بید باید توجه بیشتری به این یادگار ملی داشته باشد و آن را به حال خود رها نکند و از آسیب های بیشتر پیشگیری کند.

همچنین به اَنگیزۀ در خطر بودن اثر و مسایل اَمنیتی از دادن نشانی کامل و بردن نام روستا پرهیز شده است.

بخش زیادی که از چهارتاقی شماره یک از میان رفته است و در حال نابودی کامل است

بنای چهارتاقی شماره یک

بیشتر بخشهای چهارتاقی شماره یک، بر اثرگذشت زمان و عوامل انسانی فرو ریخته و در حال حذف از صفحۀ روزگار است

بخشی از سنگ گوری تاریخی که شکسته شده و بدین گونه در جرز دیوار چهارتاقی گذاشته شده است!؟

حفاری های غیرمجاز سوداگران اموال تاریخی، آسیب جدی و برگشت ناپذیری را به یادگار ملی وارد آورده است

وضعیت چهارتاقی شماره دو

وضعیت درونی چهارتاقی شماره دو

نگاره ای هنری از درون چهارتاقی شماره دو که بنای شماره یک را نشان می دهد

دخل و تصرف بر روی عرصه و سنگ گورها با نرده کشی زمخت و بد ریخت آهنی که خلاف قانون میراث فرهنگی است

سنگ گورهای ارزشمند و تاریخی که به وسیلۀ سودجویان شکسته شده و هرکدام در گوشه ای ریخته شده است

نمادهای بسیار زیبا و بی همتایی که بر روی سنگ گورها تراشیده شده و در کمتر جایی دیده می شود و در خطر نابودی است

چهارتاقی های دوقلوی نامدار به بقعۀ علی و گورستان تاریخی روستایی در خرم بید پارس

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان