تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

دست سرباز هخامنشی بر جرز شمالی دیوار درگاه ایوان بنای نامدار به کاخ شهبانوی خشیارشا یا همان ورودی موزۀ کنونی میراث جهانی پارسه که به تازگی مرمت شده است، غیراصولی بوده و مورد خُرده گیری و نقد کارشناسان مرمت و کُنشگران میراث فرهنگی قرار گرفته است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) دوباره خبرساز شد. چندی است که کارهای حفاظتی و مرمتی و باستان شناسانه در پایگاه جهانی پارسه در حال انجام است و کمابیش چند روزی یک بار، گزارشی از اقدام های انجام شده از سوی آن پایگاه جهانی پخش شده و در برخی از خبرگزاری ها از جمله، خبرگزاری علم و فناوری استان پارس (فارس) بازتاب داده می شود.

جدا از این که، نوع نوشتاری و پرداخت گزارش های خبری پخش شده در خبرگزاری ها از جنبۀ کارشناسی و شیوۀ بیان و علمی ایراد فراوانی دارد و شتاب زده به شمار می آید، دانسته نیست که، چرا سرپرستان این پایگاه جهانی اخبار میراث فرهنگی آن هم در مهم ترین و اَرزنده ترین یادگار جهانی ایران که دارای ارزش بسیار فراوانی از جنبه های گوناگون هنری، معماری، باستان شناسی و میراثی است را در رسانه های مرتبط و تخصصی با میراث فرهنگی بازتاب نمی دهند. با این همه، چون جُستار اصلی ما دربارۀ طرح مرمت دست سرباز هخامنشی است که به تازگی انجام گرفته، از موضوع بالا در می گذریم و به همین اشارۀ کوتاه بَسنده خواهیم کرد.

به کار بردن واژۀ نادرست «پیوند» دست در مرمت آثار شاید بدعتی نو است!

به تازگی مرمت دست سرباز هخامنشی در دیوار درگاه ایوان بنای نامدار به کاخ شهبانوی خشیارشا (ملکه) که چندین دهه است به موزه تبدیل شده، مورد خُرده گیری های فراوان کارشناسان حفاظت و مرمت و کُنشگران میراث فرهنگی قرار گرفته و اعتراض های شدید کارشناسان حفاظت و مرمت آثار تاریخی را به دنبال داشته است.

اما به کار بردن واژگان ناشناس و ناشناخته ای همانند «پیوند» دست در طرح حفاظت و مرمت این سنگ نگارۀ هخامنشی از سوی مدیر ارجمند پایگاه جهانی پارسه در گزارش خبری آن، درخُور نگرش (قابل تامل) است. دراین زمینه آن چه که موضوع را حساس براَنگیز و سخت تر کرده، این است که، مدیریت پایگاه جهانی پارسه خود دانش آموختۀ رشتۀ حفاظت و مرمت بناهای تاریخی است و همین مایۀ شگفتی کُنشگران میراث فرهنگی و کارشناسان اَمر شده است که چرا و از کجا، چنین واژگان ناشناخته ای را مدیر گرامی میراث جهانی پارسه در گزارش های خبری خود به کار برده است. به کار بردن چُنین واژه ای تا کنون در هیچ کدام از طرح های حفاظت و مرمت و باستان شناسی آثار تاریخی و فرهنگی کاربرد نداشته است و در جامعۀ علمی نیز، سابقه ای ندارد.

 به سخنی دیگر به کار بردن چُنین واژه ای ناساز و نامانوس بوده و دارای ایراد است. واژه ای که کارشناسان اَمر برای مرمت این نمونه از یادمان های تاریخی به کار می برند، واژۀ «وصالی» است که همخوانی و سازگاری درستی با کار انجام شده، داشته و دارد و در جامعۀ علمی نیز، سال های سال است که کاربرد دارد. از همین روی، روشن و آشکار نیست که چرا واژۀ ناهمخوان و نادرست «پیوند» دست از سوی مدیر پایگاه جهانی پارسه در گزارش خبری به کار برده شده است. همچنین برخی از کارشناسان حفاظت و مرمت آثار تاریخی و کُنشگران میراث فرهنگی در شبکه های اجتماعی با کنایه آورده اند، شاید به کار بردن چنین واژگان نامانوسی، یک نوآوری (بدعت) از سوی مدیر پایگاه جهانی پارسه باشد!

اجرای مرمت سنگ نگارۀ هخامنشی بدون مجوز از پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت کشور

برپایۀ قانون های میراث فرهنگی که به روشنی (صراحت) درکتاب مجموعه قوانین و مقررات میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آمده است، انجام هرگونه کارهای باستان شناسی و حفاظت و مرمت در پایگاه های ملی و جهانی و دیگر یادمان های تاریخی و فرهنگی کشور باید دارای یک طرح و پرُوپوزال (پیش نویس توجیهی طرح پژوهشی، بر مبنای پژوهش ها و فرضیه های علمی و مستندهای پژوهشی) در گام نخست و پس از آن، تاییدیۀ طرح باشد. یعنی این که، پس از آماده سازی طرح، باید به تاییدیۀ شورای فنی ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان ها و یا شورای فنی درون پایگاه جهانی رسیده و پس از آن به پژوهشکده های مربوطه مرکزی فرستاده شده و پروانۀ (مجوز) کار بگیرند. شوربختانه در این مورد، برای دومین بار در یک ماه گذشته مدیر ارجمند پایگاه جهانی پارسه (تخت جمشید) هیچ گونه پروانه ای از پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت کشور نگرفته است و حتا گویا (ظاهرا) پروانه ای هم از شورای فنی میراث جهانی پارسه دریافت نکرده است. از همین روی، بر پایۀ قانون، این کار تخلف به شمار می آید. از سویی، در مرمت آثار تاریخی اصل بر پاسداشت و رعایت منشورهای فراملی (بین المللی) حفاظت و مرمت است که در این زمینه نیز، به ضابطه ها اَرجی گذاشته نشده است.

مدیران و سرپرستان پایگاه های ملی و جهانی باید بدانند که برای انجام هرکاری و اجرای طرح های باستان شناسی و حفاظت و مرمت، پس از پروانۀ کار از شوراهای فنی، بایسته (ضروری) است تا پروانۀ کار و در واقع، تاییدیه ای از پژوهشکدۀ باستان شناسی و یا پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت کشور داشته باشند و سرپیچی از قانون که همان نداشتن پروانه از پژوهشکده های کشوری است، تخلفی آشکار به شمار می آید. باید دانست اجرای طرح مرمت سنگ نگاره ها آن هم در پایگاه های جهانی بسیار حساس بوده و باید با وسواس و دقت بسیار بالایی انجام گیرد. یادمان باشد که میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) نگین یادگارهای تاریخی و فرهنگی کشور و حتا جهان به شمار می آید و جای هیچ گونه آزمون و خطایی در طرح های اجرایی ندارد و کوتاهی و سُستی در آن ها گناهی است نابخشودنی.

یک مرمتگر آثار تاریخی : سرباز هخامنشی گویا دستکش سپیدی پوشیده است!

یک مرمتگر بناها، آثار و اَشیای تاریخی دربارۀ مرمت غیراصولی دست سربازهخامنشی در میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « در پیوند با موضوع وصالی کردن یا به اصطلاح (پیوند) دست سرباز هخامنشی در پارسه چند نکته وجود دارد. نخست آن که، ای کاش این کار مهم مرمتی، آن هم در یک محوطۀ پرآوازۀ باستانی و فراملی که به ثبت جهانی رسیده است، با حساسیت و پژوهش های بیشتر از همۀ جنبه ها و همچنین زیر نظر و با مشورت استادان پیشکسوت و با تجربه همانند استاد حسن راهساز در مَرودشت پارس و یا حتا با مشورت با استادان چیره دست ایتالیایی که در زمینۀ مرمت سنگ تجربه های فراوانی دارند، انجام می گرفت. ازسویی، بهتربود با هماهنگی و مشورت کارشناسان ایکوموس (شورای فراملی بناها و محوطه ها) و ایکروم (مرکز فراملی مطالعه، حفظ و مرمت آثار تاریخی فرهنگی) جهانی، اجرای مرمت انجام می گرفت.

اما دست سرباز هخامنشی، چنان مورد پاک سازی قرار گرفته است که با بخش دیگر زمینه اَش که دارای «پاتینا»ی مخصوص خود بر اثر گذشت زمان شده، جدا (متمایز) گردیده است و گویی دستکش سپید و تمیزی پوشیده است و با بقیۀ سطح های متعلق به خود، ناهماهنگ شده است. همچنین گویی به زمینۀ زیرین خود به گونۀ کامل چسبیده نشده و هنوز فاصله ای میان دست و لایۀ  زیرین دیده می شود که این خود، حالت نبود پایداری و استواری (عدم ثبات) و استقرار کامل را می رساند».

دکتر سیامک علی زاده در دنبالۀ سخنانش اَفزود : « در اجرای طرح مرمت دست سرباز هخامنشی، پرسشی به میان می آید که، از چه ابزار و موادی برای به اصطلاح وصالی بهره برده شده است؟ زیرا این مورد نیز درعملیات مرمتی سنگ ها در جای خود از اهمیت ویژه ای برخوردار است و این که، چه اندازه آن پیوند دارای استحکام و دوام است و چه تضمینی وجود دارد که دوباره بر اثرعوامل گوناگون محیطی و انسانی از جای خود، کَنده نشده و نیفتاده و فرو نریزد (متلاشی نشود).

 آیا برای این عامل پیش بینی و تمهیدی اَندیشیده شده است؟ و به راستی چه اِصراری بر این اقدام وجود دارد. و ای کاش در گام نخست به گونۀ ماکتی و آزمایشی و یا به گونۀ استفاده از تکنیک مولاژ، طرح مرمت انجام می گرفت و پس از مطالعۀ بازخوردها و واکنش ها، اقدام به اجرای عملیات اصلی می کردند.

به هر روی، مرمت دست سرباز هخامنشی در میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) دارای ایرادهای فنی و اساسی است و ناشیانه انجام گرفته است».

این استاد دانشگاه چمران اهواز دربارۀ واژۀ ناشناختۀ «پیوند» که در گزارش خبری مرمت دست سرباز هخامنشی از سوی مدیر پایگاه جهانی پارسه به کار رفته است، گفت : « پیوند واژه ای است که در پزشکی کاربرد دارد و مفهوم آن بیش تر، منظور پیوند اعضای قطع شدۀ بدن است. ولی این واژه در دانش مرمت نامانوس است. این اقدام در اصل نوعی اتصال است و بنا نیست در تکنیک های مرمت پیوندی صورت بگیرد. هرچند که، مفهوم هر دو واژه شاید به هم نزدیک باشد. اما هرکدام را در جایگاه و نوع کاربردشان باید در نظر گرفت».

در پایان نیاز به یادآوری است در این گزارش تنها به جُستار (بحث) مرمت دست سرباز هخامنشی و قانون های موجود میراث فرهنگی پرداخته شده است و برای این که سخن به درازا کشیده نشود و جُستار از حوصلۀ خوانندگان بیرون نرود از موضوع تاریخچۀ آسیب به سنگ نگارۀ سرباز هخامنشی و رویدادهای تاریخی رُخ داده، در گذشته ایم.

نگاره های زیر برگرفته از پایگاه جهانی پارسه (تخت جمشید) است، آن ها را ببینید:

دست سرباز پارسی را با چسب سنگ به بدترین شیوه چسبانده اند

اجرای طرح مرمت غیراصولی دست سرباز هخامنشی در میراث جهانی تخت جمشید

دست سرباز هخامنشی که همانند دستکش پوشیده سپیدی بر دست شده است

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگرمیراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان