تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

اجرای طرح ساماندهی و حفاظت و بازآرایی (مرمت) میراث جهانی پارسه که به تازگی انجام گرفته با خُرده گیری هایی از سوی کُنشگران و کارشناسان میراث فرهنگی همراه بوده است. این طرح های ساماندهی با چالش هایی رو به رو شده است که بار دیگر اهمیت ضابطه ها و قانون میراث فرهنگی و به کارگیری آن ها را بیش از پیش روشن می سازد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، در هفتۀ گذشته، فیلمی از سوی پایگاه جهانی پارسه (تخت جمشید) به بهانۀ نمایش کارهای انجام شده در طرح ساماندهی و اجرای طرح حفاظت و مرمت در عَرصۀ این محوطۀ جهانی پخش شد که خُرده گیری و نقدهای فراوان کُنشگران و کارشناسان میراث فرهنگی را در پِی داشت. از همین روی، نگارنده به میراث جهانی پارسه رفته و در گفت و گو با مدیر این محوطۀ جهانی به بررسی و چالش های موجود و کارهای انجام گرفته در چند ماه گذشته در مجموعۀ جهانی پارسه پرداخته است که در زیر می خوانید.

اجرای هر طرحی در پایگاه های ملی و جهانی نیازمند مجوز از شورای فنی است

بر پایۀ قانون میراث فرهنگی که در کتاب مجموعه قوانین و مقررات میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال 1388 خورشیدی از سوی سازمان وقت (وزارت خانه کنونی) چاپ شده و در سال 1391 خورشیدی بازبینی شده است، پایگاه های ملی و جهانی میراث فرهنگی کشور برای اجرای هر طرح ساماندهی، حفاظت و مرمت، کاوش های باستان شناسی و غیره در گام نخست باید یک طرح و پروپوزال (پیش نویس توجیهی طرح پژوهشی، بر مبنای پژوهش ها و فرضیه های علمی و مستندهای پژوهشی) آماده کرده و پس از آن در شورای فنی پایگاه به تصویب برسانند.

به سخنی روشن تر هر طرح و اقدامی هرچند کوچک، باید پروانۀ (مجوز) شورای فنی را داشته و به تایید همۀ هَموَندان (اعضا) رسیده باشد. همچنین آن طرح پس از پروانه از شورای فنی، باید در پژوهشکدۀ باستان شناسی و پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت کشور مطرح شده و پروانۀ کار بگیرد. رَوندی که شوربختانه به ویژه در بخش پروانه از پژوهشکده های کشوری، کم تر مدیری خود را بایسته (ملزم) به اجرای آن دیده و همواره مورد بی توجهی آنان قرار می گیرد. از همین روی، در بیش تر زمان ها اجرای طرح های ساماندهی و حفاظت و مرمت با چالش های بزرگی رو به رو شده و گاهی حتا به آن یادمان ملی و جهانی آسیب و زیان وارد می آورد. نمونۀ آشکار آن در چندین سال گذشته، مجموعۀ تاریخی – فرهنگی تاق وَه سان (تاق بستان) کرمانشاه است که با اجرای طرح های نسنجیده و غیرکارشناسی تجربۀ تلخی را رقم زد و داغی بر دل دوست داران میراث فرهنگی نشاند و ماندگار کرد.

از سویی، رعایت قانون ضابطۀ حریم و عَرصۀ یادمان های تاریخی و ملی و به ویژه جهانی اَمری مهم و اجرای آن ضروری است و هرگونه سرپیچی از قانون مصوب حریم و عرصه، تخلف به شمار می آید. با این همه، اجرای طرح ساماندهی و حفاظت و مرمت پلکان ورودی مجموعۀ جهانی پارسه که بدون پروانه از شورای فنی صورت گرفته بود، خرده گیری و نقدهایی را به دنبال داشت و اجرای طرح را با چالش رو به رو کرده است. هرچند که، مدیر پایگاه جهانی پارسه، آن طرح را نهایی ندانسته و تنها برای حل یک مسالۀ مقطعی به شمار می آورد. اما در فرجام کار به اَنگیزۀ درخواست ها و فشارهای کُنشگران میراث فرهنگی و رسانه ها، آن طرح جمع آوری و به حالت نخست خود بازگردانده شده است.

در همین زمینه، مدیر پایگاه جهانی پارسه به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « جمع آوری طرح پلکان ورودی با وجود این که، باور من به چیز دیگری بود، ولی به اَنگیزۀ اَرج و گرامی داشت افکار همگانی (عمومی) آن را پذیرفته و اجرا کردم. زیرا هنگامی که در یک محیط چیزی می پیچد و به یک درخواست (مطالبه) تبدیل می شود، حتا اگر پشت آن خالی از اَندیشه هم باشد، ولی چون یک درخواست همگانی است، باید به آن احترام گذاشت. از همین روی، ما نیز این درخواست ها را اَرج نهاده و طرح را گِردآوری کرده و به حالت نخستین آن بازگردانیده ایم.

باید دانست ما در این مکان همیشه با یک کمبود بلوک رو به رو بوده ایم که با خاک و شِن پُر شده و از این جا رطوبت می آمد و فشار وارد کرده بود. همچنین بخشی از خاک و شن ها به پایین ریخته می شد. به همین سبب، ما برای برطرف کردن دشواری های گوناگون این بخش و شتاب در کار، تصمیم به اجرای طرحی موقت گرفتیم تا پیش از آن که بخواهد به شورای فنی برود. با این همه، شاید من می بایست که طرح را در شورای فنی مطرح می کردم که آن خرده گیری و نقدها رخ نمی داد.

همچنین نیاز است که بدانید دشواری ما در محدودۀ دروازۀ ملل و حیاط شمالی آپادانا، همین بخش است. دشواری این است که ما با یک سطحی رو به رو هستیم که زمانی همۀ شیب آن به سمت دیوارۀ پلکان دروازۀ ملل بوده است. در زمان بارندگی ها در همین بخش یک آبشاری پدید می آمد که آب را به پایین رَهنمون کرده و سبب دشواری می شد. زیرا شیب به سمت پلکان ورودی بوده و بخشی از آب ها هم در چاله های همین محدوده ماندگار شده و در واقع، یک حوضچۀ دایمی آب را در این مکان داشتیم.

از همین روی، ما آمدیم یک نقشه برداری انجام داده و شیب ها را در آوردیم تا ببینیم چه اندازه و کجاها بالا و پایین دارد تا بتوان پس از آن، آغاز به هموارسازی (تسطیح) کرد. در این جا شیب بندی درست شده تا بتوان آب ها را به درستی مهار کرد که به پایین پلکان سرازیر نشود و مهم تر از همه، رطوبت در میان سنگ ها پدید نیاورد. همچنین یک لبۀ چوبی پدید آورده و کمی به آن ارتفاع دادیم که روی دیواره برنگردد و از رطوبت نیز، پیشگیری شود. از سویی، لبۀ چوبی از ورود خاک و شِن و سنگ ریزه ها به پایین پلکان پیشگیری می کند. در بخشی از بالای دیواره که از گذشته ها داربست های فلزی زمخت و نازیبا برپا بود را گردآوری و شیشه های طراحی شده را جایگزین آن کردیم. این لبۀ چوبی در اصل، هم از رخنۀ آب پیشگیری خواهد کرد و هم از ریزش شِن و سنگ ریزه ها».

شیب بندی و تسطیح کف کاخ آپادانا برای پیشگیری از نفوذ باران

حمید فدایی در بخش دیگری از سخنان خود دربارۀ طرح هموارسازی و شیب بندی کف کاخ آپادانا برای پیشگیری از رخنۀ باران و رطوبت به درون سنگ های تاریخی در کف ایوان و کاخ آپادانا، اَفزود : « ما در کاخ آپادانا با آبراهه هایی رو به رو هستیم. اما روی سطح کاخ، منهول زیادی نداریم. یعنی سوراخ های اولیه در این جا نیست تا آب ها را رَهنمون سازد. زیرا در دورۀ باستان کاخ دارای سقف بوده و همانند امروز به شکل روباز و حیاط نبوده است و باران به وسیلۀ سقف ها رَهنمون می شده است. از همین روی، می بینیم که بر روی دیواره، منهول ها وجود دارد. اما هم اینک با یک دشواری رو به رو هستیم که چگونه آب ها را به بیرون رهنمون کنیم. در دوره های گذشته تا به امروز، مسیرهایی را پدید آورده و جاهایی را پیدا کرده که به آبراهه ها راه داشته و همان مکان را سوراخ کرده و آب ها را به سمت آبراهه ها رهنمون کرده اند. این کار دارای یک ایراد است و برخی از سنگ های بالای سر آبراهه ها به سبب جذب در دوره های گوناگون شکسته است. زیرا پیوسته در جریان رطوبت بوده اند. در جاهایی هم که منهول های اصلی وجود داشته، به اَنگیزۀ گرفتگی آن ها، آسیب ها را دوچندان می کرده است.

 ما با همکاران خود در پایگاه جهانی پارسه پس از بررسی و پژوهش برای رفع این موضوع، شیب ها را تقسیم کردیم. یعنی با ساماندهی بهتر، آب های وارد شده در درون منهول ها را با لوله گذاری به سمت آبراهه ها رَهنمون ساختیم. پس با این کار، هدایت بهتری برای آب ها پدیدار شد. همچنین در برخی از موارد ما از گنجایش (ظرفیت) منهول های روی دیوار بهره برده ایم. یعنی شیب بندی ها را به گونه ای انجام داده ایم که بخشی از آب ها به یک سو رَهنمون شود و بخش دیگر را به وسیلۀ لوله گذاری های انجام شده در درون منهول ها بتوان به سمت آبراهه ها رهنمون کرد.

باید دانست که، این لوله گذاری ها بخش زیادی از مساله آب گرفتگی در مسیرها را حل کرده است. همچنین منهول های تاریخی را که گرفته و مسدود شده بود، زنده سازی (احیا) کردیم تا بتواند نفس کشیده و در کنترل رطوبت کارساز (موثر) باشد. در واقع، ما آب گرفتگی ها را هم با باز کردن منهول های بسته شده و هم با شیب بندی برطرف کرده ایم. هرچند که، بخش هایی از کارهای ساماندهی هنوز برجای مانده و در دستور کار قرار دارد».

طرح جایگزینی پلکان شمالی حیاط آپادانا

دکتر فدایی دربارۀ طرح جایگزینی پلکان شمالی حیاط آپادانا نیز گفت : « ما برای آن که بتوانیم مسیر بازدید را عوض کنیم، در بالادست دو بخش پلکان چوبی طراحی کردیم تا بازدیدکنندگان از این پس از روی این پلکان رفت و آمد کنند. زیرا چوب فرش های قرار گرفته روی پلکان های شمالی حیاط آپادانا نیاز به بازسازی پِیاپی داشته و در حال فرسودگی بودند. از همین روی، چوب فرش ها را در هر دو سو کامل گِردآوری کرده و مسیر بازدید را بسته و راه جایگزین را طراحی کرده ایم. همچنین پس از بَرچیدن چوب فرش ها از روی پلکان ها، بخش های آسیب دیده، نمایان شد و هم اینک در حال مرمت آن ها هستیم. ما در جاهایی همانند پلکان ورودی پارسه، ناگزیر هستیم تا از چوب فرش بر روی پله ها بهره ببریم. زیرا راه دیگری ندارد و نمی توانیم بالابر یا چیزی دیگر را جایگزین آن کنیم. اما در این بخش دست ما باز بود و توانستیم پلکان چوبی را کمی بالاتر جایگزین کنیم. از سویی، با این کار برآن بودیم که بازدیدکننده زیبایی پلکان ها را ببیند و همۀ پلکان ها پوشیده نباشد. هم اینک بازدیدکنندگان می توانند از بالا زیبایی پلکان ها را دیده و با آن ارتباط برقرار کنند».

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

بخشی از پلکان ورودی تخت جمشید که نقدهای فراوانی را بدنبال داشته و هم اینک به حالت نخست بازگردانده شده است

امتداد لبه چوبی ایجاد شده و شیشه هایی که جایگزین داربست ها در پلکان ورودی شده است

لبه چوبی در پلکان ورودی که برای پیشگیری از خاک و شن و نفوذ رطوبت ایجاد شده است

پله های چوبی در شمال حیاط آپادانا که بتازگی پدید آمده و جایگزین راه پله های باستانی شده است تا پلکان کهن از آسیب ها بدور باشد

پله های سنگی و باستانی که راه آن برای حفظ و حفاظت مسدود شده و راه جایگزین بوجود آمده است

ایجاد منهول ها برای مهار بارندگی و رطوب و پیشگیری از نفوذ به سنگ های تاریخی در کاخ آپادانا

ساماندهی منهول های باستانی بر روی دیواره کاخ آپادانا

پیشگیری از نفوذ رطوبت در بستر کاخ آپادانا و سرازیری آبها به درون آبراهه های تخت جمشید

مرمت بخشی از آبراهه های تخت جمشید در زیر زمین که در حال ریزش بوده است

پاکسازی و نشان دادن کف اصلی کاخ آپادانا در طرح ساماندهی تخت جمشید

پاکسازی پایین پایه ستون های کاخ آپادانا از شن و خاک و سنگ ریزه ها در طرح ساماندهی تخت جمشید

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگرمیراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان