تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه باستان شناسی - سیاوُش آریا*

بازآرایی سنگ نگارۀ ساسانی منسوب به هُرمزد دوم در محوطۀ باستانی نقش رستم که از دو سه ماه پیش از سوی کارشناسان پایگاه میراث فرهنگی نقش رستم آغاز شده، رو به پایان است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، مجموعۀ باستانی بی همتا و بسیار ارزشمند نامدار به نقش رستم در شهر مَرودشت در برگیرندۀ یادگارهای سه دورۀ باستانی ایلامی، هخامنشی و ساسانی است که از دید پژوهش های باستان شناختی و تاریخی دارای ارزش فراوانی بوده و همۀ کارشناسان و پژوهندگان باختری (غربی) و ایرانی، این مجموعه را یکی از یگانه ترین یادمان های ملی و فرهنگی کشور می دانند.

در محوطۀ باستانی نامدار به نقش رستم، سنگ نگاره ها و سنگ نبشته های ارزشمندی از دورۀ ساسانی در دامان کوه تراشیده شده که از دید پژوهش های باستان شناختی، تاریخی، زبان شناسی و شناخت تاریخ اجتماعی و آیین و باورهای آن دوره، نزد کارشناسان دارای اهمیت بسیار فراوانی است و با شناخت و واکاوی هر بخش، با راز و رمزهای نهفته در دل تاریخ بیشتر آشنا خواهیم شد.

در دو سه ماه گذشته بازآرایی (مرمت) و بِهسازی نگارکَند (نقش برجسته) منسوب به هُرمزد دوم ساسانی در زیر آرامگاه اَردشیر یکم هخامنشی از سوی کارشناسان مرمت مجموعۀ نامدار به نقش رستم آغاز شده و تا چند روز آینده به پایان رسیده و داربست ها نیز، برچیده خواهد شد. از همین روی، نگارنده به محوطۀ باستانی نقش رستم رفته و از نزدیک رَوند کار بازآرایی ها را دیده و در گزارش پیش رو و در گفت و گو با مدیر داخلی پایگاه میراث فرهنگی نقش رستم از کارهای انجام شده بر روی این نگارکَند ساسانی آگاهی یافته که در زیر می خوانید :

مدیر داخلی پایگاه میراث فرهنگی نقش رستم دربارۀ مجموعۀ نقش رستم گفت : «مجموعۀ تاریخی نقش رستم دارای یادگارهایی از دورۀ ایلامیان، هخامنشیان، ساسانیان و دورۀ اسلامی است که حفاظت و نگهداری و پاسداری از این یادمان های بی همتا از خویشکاری های (وظایف) ما است. در این محوطه به گونۀ دوره ای پایش و نظارت (مانیتورینگ) بر روی آثار مجموعه انجام خواهد شد. در پایش زمستان سال گذشته، وضعیت نگارکَند منسوب به هُرمزد دوم بررسی شد و نشان می داد که نیاز به بازآرایی و بِهسازی فوری دارد. از همین روی، ما کارگاه مرمتی را برای این سنگ نگاره راه اندازی کردیم».

فرسودگی سنگ نگاره ی هُرمزد دوم به اَنگیزه ی رطوبت ها

مصطفا رَخشنده خو در دنبالۀ سخنانش دربارۀ آسیب های وارده به نگارکَند منسوب به هُرمزد دوم افزود : « در این سنگ نگاره آسیب های فراوانی از جمله فرسودگی و شکستگی نمایان بود. اما بیش تر آسیب ها همان فرسودگی بود که به وسیلۀ آب های سطحی که از بالای کوه سرازیر می شد، پدیدار شده بود. از همین روی، ما کارگاه مرمت را راه اندازی کرده و با نگرش به مبانی نظری مرمت و با رویکرد حفاظت آغاز به کار کردیم. در همین راستا از مواد و مصالح (مَتریال) نوین در زمینۀ مرمت سنگ بهره برده شده است و به زودی بازآرایی ها بر روی نگارکند ساسانی به پایان رسیده و داربست ها نیز، برچیده خواهد شد».

شناسایی دفع آب ها

مدیر داخلی پایگاه ملی میراث فرهنگی نقش رستم دربارۀ رانش یا همان دورکردن (دفع) آب ها از سنگ نگارۀ منسوب به هُرمزد دوم گفت : « پیش از آغاز کار، ما رگه های ورود آب ها را از بالای کوه به سمت نگارکَند ساسانی شناسایی و پاک سازی کرده ایم. پس از آن نیز، رگه های ورود آب را بسته و مسدود ساختیم. باید دانست که نگارکَند منسوب به هُرمزد دوم در زیر آرامگاه اَردشیر یکم هخامنشی جای دارد که آب ها از کنار آرامگاه و بالای کوه به سمت یادگار ساسانیان سرازیر شده و بیشترین فرسودگی ها نیز به اَنگیزۀ رِخنۀ (نفوذ) همین آب ها بوده است.

در نتیجه، ما یک آبراهۀ گذرا (موقت) یا به اصطلاح ماهیچه بر روی سرِ نگارکَند هُرمزد دوم پدید آورده تا بتوانیم آب ها را به دو سو و جبهۀ چپ و راست رَهنمون و منحرف کرده و از ورود آب ها بر روی سنگ نگارۀ ساسانیان پیشگیری کنیم».

پروندۀ جهانی نقش رستم در حال آماده شدن است

فضل الله حبیبی، کارشناس باستان شناسی پایگاه میراث فرهنگی نقش رستم دربارۀ اقدام های انجام شده در مجموعۀ باستانی نقش رستم به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « کارهای انجام شده در این محوطۀ باستانی بیشتر با آرمان کامل شدن پروندۀ جهانی نقش رستم و پیوست (الحاق) آن به پروندۀ میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) صورت می گیرد.

در همین راستا، ما همۀ داده ها و اطلاعات دورۀ ایلامی، هخامنشی و ساسانی مجموعه را گِردآوری کرده ایم. همچنین محدودۀ حَریم نقش رستم که بسیار مهم و با اهمیت بوده و نقش به سزایی در زمینۀ حفاظت از این محوطۀ باستانی را دارد، پیگیری کرده و در حال انجام آن هستیم. از سویی، برخی از یادمان های تاریخی در نزدیکی و حریم محوطۀ نقش رستم جای دارد که برای آن ها تابلو شناسایی (معرفی) طراحی کرده ایم. زیرا این یادگارهای تاریخی و فرهنگی دارای ارزش و اهمیت فراوانی بوده و پاسداری و حفاظت از آن ها اَمری بایسته (ضروری) است و به نوعی هویت منطقه به شمار می آید. از جمله، اُستودان های نامدار به شاهزاده اسماعیل که در گذشته، گِرداگرد آن را نرده کشی کرده تا از گزند سودجویان در اَمان بماند».

حبیبی در دنبالۀ سخنانش افزود : « یکی از کارهایی که پیش از بازآرایی و بِهسازی سنگ نگارۀ منسوب به هُرمزد دوم انجام شده است، پژوهش های باستان شناسی و هویتی آن است. برای این که، در گام نخست بدانیم این نگارکَند از آنِ کدام پادشاه ساسانی است.

همچنین روشن شود برای نمونه تاج یا کلاه افراد در چه دوره ای آسیب دیده و حجم آسیب ها و فرسودگی ها به چه شکل است. از همین روی، نیاز است به بایگانی و داده های قدیمی و نگاره های (تصاویر) موجود، نگاهی کنیم. همان گونه که می دانیم نیمی از سنگ نگارۀ هُرمزد دوم در زیر خاک بوده است و اِرنست هرتسفِلد و اِشمیت که کاوش های باستان شناسی را در نقش رستم آغاز می کنند، یادگار ساسانیان را کامل از زیر خاک بیرون می آورند».

این باستان شناس در بخش دیگری از سخنان خود دربارۀ دیگر اقدام های انجام شده در مجموعۀ باستانی نقش رستم به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « تابلوهای سنگی تازه ای به رنگ سپید و از جنس خوب تر نسبت به نمونه های پیشین که به رنگ مشکی بود و آفتاب را به خود بسیار کم تر جذب می کند، بر روی کف زمین کار گذاشته ایم و یادمان های هر بخش را روی شیشه هایی که بر روی سنگ ها برپا شده، به دو زبان پارسی و انگلیسی شناسایی (معرفی) کرده ایم.

 سنگ های سپید این تابلوها از شهر اَرسنجان که سنگ های خوبی دارد و نزدیک شهر مَرودشت است، به این جا آورده شده است. همچنین درست در رو به روی آرامگاه های هخامنشی تَلی دیده می شود که برخی گمان می کنند که خاک کاوش های باستان شناسی در این جا ریخته شده است، ولی این بارو و دیوارۀ کهن به جا مانده از دورۀ ساسانی است که هِرتسفلد این جا را پیگردی کرده و نقشه های آن موجود است که تا پشت سازۀ نامدار به کعبۀ زرتشت امتداد داشته است».

حبیبی گریزی هم به گیاهان خودرو یا همان علف های هَرز در مجموعۀ باستانی نقش رستم زد و گفت : « گیاهان خودرو هر ساله و به گونۀ دوره ای رشد می کند و هرچه بارش ها بیش تر باشد، رشد آن ها نیز بیش تر خواهد بود.

از سویی، منطقه مَرودشت حاصل خیز است و رَوند این گونه گیاهان رشد بیش تری دارد. اما ما هر دوره و هر ساله، گیاهان را به روش دستی جدا کرده و می کَنیم و از هیچ گونه سمی بهره نمی بریم. زیرا پوشش گیاهی محوطه از میان می رود و با آغاز بادهای فصلی شدید منطقه، اثر بد و فرسودگی را بر روی سنگ نگاره ها برجای می گذارد. از همین روی، همان گونه که گفتم به گونۀ دوره ای و در سالی دو تا سه بار گیاهان خودرو را پاک سازی کرده و بَرمی چینیم.

 بهار امسال به اَنگیزۀ گسترش ویروس کرونا و تعطیلی اماکن تاریخی و نبود رفت و آمد در محوطه و به اصطلاح پا نخوردن، گیاهان رشد بیشتری داشته است که بخش هایی از آن را پاک سازی کرده و در آینده نزدیک نیز، کامل از محوطه حذف خواهد شد».

بازشناسی سنگ نگارۀ هرمزد دوم

در زیر آرامگاه اَردشیر یکم هخامنشی دو سنگ نگاره از دورۀ ساسانی دیده می شود که هردو «نبرد سواره» را می نماید. نگارکَند بالایی منسوب به «آذر نرسه» است و سنگ نگارۀ زیرین «هرمزد دوم».

 هرمزد دوم پسر نرسی و نوۀ شاهپور یکم بود و از سال 302 تا 308 میلادی فرمان روایی کرد. نام وی در تاریخ ایران به نیکوکاری پرآوازه گشته است.

سنگ نگارۀ هرمزد دوم هشت متر و 40 سانتی متر بلندا و 4 متر پهنا دارد و به وسیلۀ اِشمیت از زیر خاک بیرون آورده شد و نخستین بار از سوی گیرشمن شناسایی و تفسیر گردید.

در این سنگ نگاره هرمزد دوم را سواره در حال سرنگون کردن دشمنی زره پوش و سوار نشان داده شده است. چهره و تاج شاهنشاه گزند دیده و آشکار نیست. اما بخشی از بال شهبازِ (عقاب) تاج و برجستگی کُروی که مانند دانه ای مروارید شکل است در جلو آن به خوبی پیدا است و روشن می دارد که تاج وی شهبازی را نشان می داده که دانه ای مروارید به نوک (منقار) داشته است و از روی سکه های نبشته دار و آوَندها (ظروف) می دانیم که این فرد هرمزد دوم بوده است.

پادشاه کت تنگ کمردار و شلوار گشاد و پرچین و رَدای بلند سگک دار پوشیده و نوارهای بلند از دیهیمش به پشت اَفشان شده و گیسوی بلندش بر شانه افتاده و ریشش از حلقه ای گذشته است. کفش وی روبان شاهانه دارد و ترکشی بزرگ بر ران آویخته که آرایش های (تزیینات) فراوانی داشته است. اَسپ وی زین و یراق آراسته دارد و گُمپوله های بزرگ به زین و برگش آویخته اند و دمش را گره زده و با نوار بسته اند و کاکُلش را گوی مانند کرده اند.

 پشت سر شاهنشاه مردی با کلاه خود و گوی کوچکی بر سر ایستاده است. از همین روی از شاه زادگان و بزرگان ساسانی باید باشد و درفشی به دست دارد که چوبی افقی بر فراز نیزه ای بوده است و سه گوی بر فراز آن چوب برپا کرده بودند (که درست نمایش داده نشده) و دو گُمپولۀ حلقه حلقه ای هم با نوارهای اَفشان از آن آویخته بوده اند.

درفش دار در اصل سواره بوده و ترکش و زره داشته است و بی ریش و با گردنبند نشان داده شده است و تنۀ اَسپش (که بخشی از آن پشت سر اسپ پادشاه مخفی می بوده) به هیچ روی تراشیده نشده است.

دشمن نگونسار هرمزد، یک ایرانی زره پوش است که نیزۀ بلند هرمزد در شکمش فرو رفته و خود و اَسپش را از جا کَنده است. کلاه وی خودیست با نوار دیهیمی و بلند و اَفشان و روی آن دو «نشان» کَنده اند.

تاریخ تراش سنگ نگارۀ هرمزد دوم کمابیش 305 میلادی است. (زنده یاد پُروفسور شاپور شهبازی، شرح مصور نقش رستم پارس، 1357 خورشیدی).

در زیر نگار هایی که به تازگی گرفته شده است را ببینید :

موقعیت قرارگیری سنگ نگاره منسوب به هرمزد دوم ساسانی در نقش رستم که در حال مرمت است

خطی که به صورت شکاف و از بالا به سمت سنگ نگاره ساسانی می آمده و رطوبت و باران را به آن منتقل می کرده است

سنگ نگاره منسوب به هرمزد دوم ساسانی در نقش رستم پیش از مرمت

بخش مرمت شده روی پای اَسپ پادشاه ساسانی

دست پادشاه ساسانی که نیزه ای را گرفته است و بخش های مرمت شده در آن نمایان است

مرمت ها بر روی صورت و اندام فردی که پشت سرپادشاه قرار گرفته و درفشی را با سه گوی در دست دارد

بخش مرمت شده بر روی تاج دشمن سرنگون شده

کارشناسان مرمت در حال کار بر روی سنگ نگاره ساسانی در نقش رستم پارس هستند

گیاهان خودرو و علف های هرز در محوطه نقش رستم که در بهار امسال روییده و باید برچیده شود

دیواره اصلی محوطه نقش رستم که امروزه بشکل تلی در آمده و امتداد داشته است

سنگ های تابلو معرفی آثار که به تازگی برپا شده و به رنگ سپید و مقاوم تر است

دو سنگ جدید تابلو معرفی آرامگاه داریوش بزرگ به دو زبان پارسی و انگلیسی برپا شده است

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان