سنگ اَفراشته های «شهر یئری» اَشک ریختند!

جمعه 10 فروردین 1403





سنگ اَفراشته های «شهر یئری» اَشک ریختند!



 

 

 







تارنمای فرهنگی مهرگان گروه میراث فرهنگی سیاوُش آریا*

 

سنگ اَفراشته های بی همتا و ارزشمند محوطۀ باستانی «شهر یِئری» در روستای پیرازمیانِ شهرستان مشگین شهر در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی به سر می برند. عوامل محیطی، بیولوژیکی و اِنسانی آسیب های برگشت ناپذیری را به سنگ اَفراشته های یگانۀ این محوطۀ باستانی وارد کرده و آن ها را در آستانۀ نابودی جای داده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، سنگ اَفراشته های پرآوازۀ باستانی شهر یئری که کارشناسان از آن با نام محوطه ای یگانه و بی مانند (منحصربه فرد) نام می برند در پِی بی مهری های روزگار و بر اثر گذشت زمان، یکی پس از دیگری رو به نابودی بوده و با مرگ دست و پنجه نرم می کنند. عوامل محیطی و بیولوژیکی (گُل سنگ ها) تاثیر بسیار بدی را بر روی سنگ اَفراشته ها گذاشته و آن ها را در بدترین شرایط زیست و نگهداری جای داده است. محوطۀ باستانی شهر یئری که با سنگ اَفراشته های آن نامدار است به اَنگیزۀ کمبود بودجه و نبود برنامه ریزی و طرحی فراگیر (جامع) روزگار اَندوه باری را سپری می کند و در زیر باد و باران و برف و آفتاب و بر اثر دست اَندازی های (تعرضات) افراد نابخرد و نا آگاه، رو به ویرانی بوده و جان می سپارد و فریاد رَسی نیست. وضعیت غم بار سنگ اَفراشته ها، یادگارهای گذشتگان را در سراشیبی نابودی و حذف از صفحۀ روزگار و تاریخ جای داده است. یادمان های چند هزارساله ای که فراز و نشیب های فراوانی را پشت سرگذاشته و از گذر روزگاران به سلامت گذشته اند، هم اینک در وضعیت نگهداری و زیست بسیار بد و دردناکی به سر می برند. سنگ اَفراشته های ارزشمند و یگانۀ محوطۀ باستانی شهر یئری، اَشک ریخته و ایستاده می میرند و من و شما، تنها بینندۀ نابودی یادگارهای گذشتگان خود هستیم.

 

سازه های فولادی، طرحی برای حفاظت یا اِقدامی آسیب رسان؟

 

اما سازمان میراث فرهنگی در گامی شگفت اَنگیز با پدیداری طرحی نادرست، نسنجیده و کارشناسی نشده، اِقدام به ساخت سازه های فولادی به شکل قاب و بر روی پایه های بتنی کرده تا با خیال خود سنگ اَفراشته های چند هزارساله را درون قاب ها جای داده و آن ها را از ویرانی بیشتر نجات دهد و به گفته ای پاسداری و نگهداری کند. غافل از آن که، این سازه های فولادی و به گونۀ کلی طرح پوشش سنگ اَفراشته ها، نه تنها مناسب و خوب نبوده، بلکه به باور کارشناسان و مرمتگران نازیبنده (نامناسب) و آسیب رسان است. زیرا با بارش برف و باران های سخت در فصل سرما در منطقه، آب و نم از لابه لای درزها و سوراخ های کوچک قاب های فولادی به درون سازه رِخنه کرده و به آثار سنگی آسیب می رساند. همچنین با گذشت زمان و به آرامی بر اثر تغییر دما در شب و روز و شرایط نگهداری یکسان آن ها با نگرش به ساختار گوناگون و بیماری های سنگ ها و دگرگونی در شرایط نگهداری آن ها، پوشش های فولادی نیز، خود آسیب رسان خواهد بود. مهم تر از همه، این که سازمان میراث فرهنگی و پیمانکار پروژه، قاب های فولادی را همگی در یک اندازه ساخته است! در صورتی که سنگ اَفراشته ها هرکدام دارای اندازه ای بوده و بیشتر آن ها درون این قاب ها جای نخواهند گرفت و تکلیف آن ها ناروشن است. از سویی، شمار این سازه های پوششی بسیار اَندک است. در حالی که نزدیک 500 سنگ اَفراشته در این محوطه جای دارد و باز هم بیشتر آن ها بدون پوشش و در محوطۀ روباز برجای خواهند ماند. ولی بی گمان با نگرش به شرایط موجود و تجربه های جهانی، بهترین روش برای پاسداری و نگهداری سنگ اَفراشته ها، برپایی و ساخت سایت موزه است. سازه های فضایی و مناسبی که تا کنون در چندین محوطۀ باستانی کشور از آن بهره برده شده و کمابیش پاسخگوی نیازها بوده است. همچنین، در این گونه طرح ها باید پیش از انجام هرکاری پژوهش و مطالعه و بررسی های میدانی گسترده ای انجام شده و از کارشناسان با تجربه و کارآزموده، مشاوره گرفت و بهترین روش را به کار بست. طرحی که به نظر نمی رسد، این دست اقدام های لازم در آن انجام شده باشد.

درهمین زمینه، یکی از کارشناسان مرمت آثار، بناها و اَشیای تاریخی، پس از دیدن نگاره ها (تصاویر) به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « سنگ اَفراشته ها، گرچه از سنگ بوده و به ظاهر بسیار پایدار هستند، ولی با گذشت زمان بر اثرعواملی همانند باد، باران، برف، سرما، آفتاب وعوامل بیولوژیکی و گیاهی و حتا انسانی فرسوده و آسیب دیده خواهند شد. این محوطۀ باستانی هر چند که رها شده و به درستی نگهداری نمی شود، ولی گویا برای نگهداری از آن کوشش هایی همانند پدیداری جاده سنگفرش و زدن پایه های بتنی و فولادی برای برپایی سقف (شاید سقف سوله ای) شده است. اما ایکاش به جای این اقدام های سنگین و زُخمت و نامتناسب با فضای آن جا و این همه هزینه های جانبی، می توانستیم محوطه را ساماندهی کرده و با عوامل بوتانیک و بیولوژیکی مبارزه کرده و به افزایش زندگی آن ها کمک می گردید».

سیامک علی زاده در دنبالۀ سخنانش افزود : « می توان برای حفظ و نگهداری از این سنگ اَفراشته ها که یگانه و پر ارزش هستند، محوطه را به یک سایت باستانی و دیدنی تبدیل کرد. به جای ساخت پایه های بتنی و تیرهای فولادی برجسته برای برپایی سقف، بهتر است از سازه های ساده تر و سبک تر بهره برد. همچنین برای هرگونه برپایی تاسیسات و جاده و سقف در این محوطه و حریم آن، باید قانون ها و آیین نامه های مربوطه را پاس داشته و رعایت کرد و تا جایی که ممکن است (حتی الامکان) بیرون از چارچوب های میراث فرهنگی کاری انجام نداد».

دکترعلی زاده در بخش دیگری از سخنانش دربارۀ بیماری سنگ اَفراشته ها و پدیداری رنگ تیره بر روی برخی از آن ها، گفت : « آن بخش های تیره و مشکی رنگ بر روی برخی از سنگ ها، چه بسا (احتمالا) به اَنگیزۀ خشک شدن خزه ها و برخی از گل سنگ ها است و نه آتش سوزی. همچنین باید به مردم و بازدیدکنندگان یادآوری های لازم برای پاسداشت آثار و سنگ ها را گوشزد کرده و از نشستن و جابه جایی و دست زدن به آن ها پیشگیری کرد . اما برای مبارزه با عوامل جلبکی و گل سنگ ها می توان از مواد محلول دفع آفت ها روی سنگ ها بهره برده و از برخی مواد نانو پوششی برای حفظ سنگ ها از پودر شدن و باران و نم و رطوبت استفاده کرد».

 

آیا طرح پوشش سنگ اَفراشته ها در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی بررسی شده است؟

 

نخستین پرسشی که با دیدن قاب های فولادی شکل برای پوشش سنگ اَفراشته ها در محوطۀ باستانی شهر یئری ذهن هر کارشناس و کُنشگر میراث فرهنگی و آگاه با قانون های میراث فرهنگی را درگیر می کند، این است که آیا طرح پوشش سنگ اَفراشته ها در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی استان بررسی و مصوب شده است؟ کدام یک از کارشناسان با تجربه، این طرح ناپخته و نادرست را مصوب کرده اند. آیا بهتر نبود که طرح حفاظتی چُنین محوطۀ ارزشمندی با آن درجه از اهمیت که درکشور و حتا جهان بی همتا و یگانه است در شورای فنی سازمان کل میراث فرهنگی کشور بررسی و برای آن تصمیم گیری می شد. پاسخ این اقدام های ناروا و اَفکارهمگانی (عمومی) را چه کس یا کسانی می دهند. چرا از تجربه های جهانی درس نگرفته و نمی آموزیم.

درهمین زمینه، مدیر سازمان میراث فرهنگی شهرستان مشگین شهر که این محوطۀ باستانی زیر پوشش سرپرستی وی است، به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « من تازه دو ماه است که مدیریت سازمان میراث فرهنگی مشگین شهر را بردوش گرفته ام و از جزییات و ریزه کاری های طرح و محوطه آگاهی چندانی ندارم و نمی دانم که آیا این طرح در شورای فنی سازمان میراث استان بررسی شده است یا نه! ».

ایمانعلی ایمانی همواره در گفت و گو با ما با پافشاری (تاکید) چند باره مبنی براین که به تازگی به سرپرستی میراث فرهنگی مشگین شهر منصوب شده است از کارهای خوب و تازه برای ساماندهی محوطۀ باستانی شهر یئری خبر داده و می گوید : به تازگی در بازدید فرهاد عزیزی، مدیرکل امور پایگاه ها و بناهای تاریخی کشور، محوطۀ باستانی شهر یئری دارای پایگاه میراث فرهنگی شده است و به زودی بینندۀ کارهای خوب و تاثیرگذاری خواهیم بود و کل محوطه ساماندهی خواهد شد.

ایمانی با سپاس گذاری از حساسیت و توجه نگارنده نسبت به یادمان های تاریخی به ویژه شهر یئری و پرسش دربارۀ طرح پوشش سنگ اَفراشته ها و پاسخ های ما مبنی بر نامناسب بودن این طرح و آسیب رسانی آن، تنها به این نکته بَسنده کرده و می گوید : « من تنها دو ماه است بر سرکار آمده ام و در زمینۀ حفاظت و مرمت آثار تخصصی ندارم، ولی از رهنمون های شما بهره برده و این موضوع را به مدیران میراث فرهنگی استان انتقال خواهم داد و کوشش می کنیم تا پروژه با بهترین روش انجام گیرد».

مدیر میراث فرهنگی شهرستان مشگین شهر در پایان گفت : « ما شمار 500 سنگ اَفراشته در شهر یئری داریم و حفاظت و نگهداری بهتر آن ها در دستور کار است و به یاری پروردگار با تبدیل مجموعه به پایگاه ملی میراث فرهنگی، آیندۀ  روشنی پیش روی آثار تاریخی شهر یئری خواهد بود».

 

سنگفرش کردن جاده درحریم اثر در تضاد با قانون های میراث فرهنگی است

 

یکی از موضوع های بسیار مهم در زمینۀ میراث فرهنگی کشور، حریم یادمان های تاریخی و به ویژه یادگارهای باستانی است. بیشتر محوطه های تاریخی و یادمان های کشور بدون حریم و گاه عَرصه هستند. همچنین موضوع ساماندهی حریم محوطه های تاریخی از اهمیت و حساسیت ویژه ای برخوردار است و نیاز به پژوهش و مطالعه و بررسی های گستردۀ میدانی دارد. اما در کشور ما، گاهی دیده شده است که مشاوران یا مدیران میراث فرهنگی و یا پیمانکاران بدون نگرش به چشم انداز (منظر) فرهنگی و باستان شناختی و محوطۀ تاریخی اثر به بهانه های ساماندهی دست به کارهایی می زنند که نادرست و ناروا بوده و ناسازگار با قانون های خود سازمان میراث فرهنگی است. موضوع سنگفرش کردن حریم محوطه های تاریخی نیز، یکی از پر چالش ترین و پیچیده ترین موضوع های چند سال گذشتۀ میراث تاریخی کشور بوده است. شوربختانه با وجود روشن و شفاف بودن قانون های میراث فرهنگی و مهم تر از همه تجربه های جهانی، باز بینندۀ طرح های نادرست در زمینۀ سنگفرش کردن حریم محوطه های تاریخی هستیم. محوطۀ باستانی شهر یئری که از ارزش بسیار ویژه ای نزد کُنشگران میراث فرهنگی و کارشناسان برخوردار است در زمینۀ ساماندهی حریم دچار لغزش هایی شده است که ناسازگار با قانون های میراث فرهنگی بوده و از دید کارشناسان، طرح سنگفرش کردن جاده در حریم اثر ناپخته و حتا آسیب رسان است. محوطه ای که بی گمان تا دور دست ها دارای گورستان های تاریخی در دوره های گوناگون بوده و تا کنون هیچ بررسی و کاوش باستان شناسی در منطقه انجام نشده و یا بسیار اَندک و ناچیز بوده است. به باور کارشناسان، سنگفرش کردن جاده در حریم اثر به لایه های باستان شناسانۀ منطقه آسیب می رساند و نهشته های فرهنگی را از میان خواهد برد. همچنین چشم انداز فرهنگی و باستان شناختی محوطه را از میان می برد. موضوعی که بیشتر باستان شناسان و مرمتگران به شدت با آن مخالفند.

 با این همه، مدیر میراث فرهنگی شهرستان مشگین شهر در پاسخ به نادرست بودن طرح سنگفرش جاده در حریم محوطۀ شهر یئری و آیا آن که، این طرح در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی استان، مصوب شده است، تنها به این نکته بَسنده کرده که من تازه دو ماه است بر سرکار آمده ام و در جریان موضوع شورای فنی سازمان میراث فرهنگی هم نیستم! به هر روی و به باور کارشناسان طرح سنگفرش کردن جاده در حریم محوطه شهر یئری نادرست است و باید برچیده شود و از راه کارهای بهتر و ساده تری برای ساماندهی حریم محوطه، بهره برده شود.

در پایان بهتر است تا دیر نشده، چاره ای ریشه ای برای وضعیت اندوه بار و دردناک سنگ اَفراشته ها و بیماری های آن ها کرده و از نابودی بیش از پیش گران بهاترین یادگارهای باستانی کشور پیشگیری کرد و هرگز سنگ اَفراشته ها را در درون قاب های فولادی نگذاشت. یادمان باشد روزی تاریخ ما را داوری خواهد کرد و باید پاسخگوی آیندگان باشیم.

 

روابط عمومی میراث فرهنگی : کارهای خوبی در شهر یئری انجام شده است         

 

اما در واپسین هنگامۀ آماده سازی این گزارش، مدیر روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اَردبیل در گفت و گو با تارنمای فرهنگی مهرگان از اقدام های سازنده و خوبی برای محوطۀ باستانی و ارزشمند شهر یئری آگاهی داد. یاسر رعنایی گفت : « محوطۀ تاریخی شهر یئری به تازگی دارای پایگاه ملی میراث فرهنگی شده است و در آینده بنا است سنگ اَفراشته ها زیر پوشش کامل جای گرفته و محوطه به سایت موزه تبدیل شود. از سویی، اگر به وضعیت یک دهه پیش سنگ اَفراشته ها و محوطه نگاهی بیاندازیم، خواهید دید که در راستای حفاظت و نگهداری، کارهای بسیار خوبی انجام و محوطه ساماندهی شده و سنگ افراشته ها نیز در یک بخش گِردآوری و حفاظت می شوند. اگر به راستی وضعیت امروز را با یک دهه پیش بسنجیم، به هیچ روی قابل سنجش نیست و نمی توان اقدام های ارزندۀ انجام شده را نادیده گرفت. همچنین، در آینده با پیشرفت کارها، وضعیت بسیار بهتر خواهد شد».

مدیر روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی اَردبیل در پاسخ به این که آیا طرح سنگفرش جاده در حریم محوطۀ شهر یئری در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی بررسی شده است یا نه، گفت : « طرح سنگفرش جاده برای دسترسی بهتر بازدیدکنندگان و گردشگران انجام شده و بخشی از طرح، ساماندهی محوطه است و مصوب شورای فنی میراث فرهنگی استان را دارد». با این همه، به باور کارشناسان و باستان شناسان بهتر و شایسته تر این بود که چُنین طرح های مهم و حساسی در سطح ملی بررسی و تصمیم گیری شود و نه در سطح استانی. رعنایی در پایان افزود : « کوشش می کنیم که دیدگاه های کارشناسان و دلسوزان میراث فرهنگی را در شهر باستانی یئری به کار گرفته و بهترین کارها را انجام دهیم».

 

محوطۀ باستانی شهر یئری

 

محوطۀ باستانی شهر یئری با گستردگی ۴۰۰ هکتار در شمال باختری (غربی) روستای پیرازمیان و در ۳۱ کیلومتری خاور (شرق) مشگین شهر و ۶۰ کیلومتری اردبیل در کنار رودخانه «قَره‌سو» جای گرفته است. این محوطۀ بزرگ پیش از تاریخ، نخستین بار در سال ۱۹۷۸ میلادی به وسیلۀ چارلز برنی در سه بخش دژ (قلعه)، نیایشگاه در برگیرندۀ سنگاَفراشته‌ها و قوشاتپه شناسایی شده و در7 مهرماه 1381خورشیدی به شمارۀ ۶۱۶۲ به ثبت ملی رسیده است. علی رضا نوبری هُژَبری، باستان شناس و استاد دانشگاه تربیت مدرس نیز در سال 1382 خورشیدی این محوطه را در سه بخش کاوش کرده است. وی باورمند است که سنگ اَفراشته ها وابسته به دورۀ آهن (2) است که همگی و پشت سر هم در بخش نیایشگاه و در زیر خاک پیدا شده اند. سنگ‌افراشته‌ها در یک زمان کنار هم چیده ‌نشده‌اند. زیرا دارای بلندی گوناگونی از 35 سانتی‌متر تا نزدیک 2متر و 25 سانتی‌متر هستند. در بخش دیگری هم سنگ‌های رودخانه‌ایِ ایستاده، نُمادی از سنگ‌افراشته‌ها چیده ‌شده‌اند. در این محوطه سه گونه سنگ‌افراشته وجود دارد. یکی مو از دوسوی صورت به سمت بدن آمده و به گونۀ دست درآمده ‌است، در برخی صورت مرزبندی دارد و مو به سوی بدن به گونۀ دست درآمده ‌است و در حالتی دیگر با وجود مرزبندی صورت و مو، دست‌ها کنارهم به حالت فروتنانه (احترام) جای گرفته‌اند. سنگ‌اَفراشته دارای چشم، بینی، مو، دست، کمربند و سلاح بوده که همگی بدون دهان و وابسته به دورۀ آهن (۲) هستند وگورهای نزدیک نیایشگاه نیز به دورۀ آهن (۱) و (۲) باز می‌گردند.

 

در این گزارش به اَنگیزۀ ارزش بالا و حساسیت کار، تنها به بخش سنگ اَفراشته ها پرداخته شده و دربارۀ همین بخش نیز، گزارش آماده شده است. بخش های دیگری از محوطۀ باستانی شهر یئری وجود دارند که پیشینه و دیرینگی (قدمت) آن ها به هزاره های 3 و 4 پیش از میلاد می رسد که در گزارش ما، زمان پرداخت به آن ها نبود و در این جا نمی گنجید.

 


نگاره های زیر را که در اَمردادماه گرفته شده است، ببینید :





شیوه قرارگرفتن تابلوی اثر تاریخی، خود گویای وضعیت بیمارگونه آن است


پایه های بتونی و سازه های فولادی نامناسب که برای قرار دادن سنگ افراشته ها درون آن بوده و خود آسیب رسان است


آثار بی همتای سنگی  ارزشمندی که در میان گیاهان هرز و آسیب رسان بر روی هم انباشته شده است


خشک شدن خزه ها و گل سنگها بر روی سنگ افراشته ها تاثیر بدی گذاشته و رنگ آنها را تیره کرده که شبیه سوختگی سنگ هاست


سنگ افراشته های ارزشمندی که به خاطر عوامل محیطی و بیولوژیکی در حال پودر شدن و نابودی است


گل سنگها و بیماری های سنگ، آثار تاریخی شهر یری را یکی پس از دیگری نابود می کند


گل سنگها و عوامل محیطی و انسانی، بلای جان سنگ افراشته های 3 هزار ساله است و فریادرسی نیست


شیوۀ چیدمان سنگ افراشته ها و انباشته شدن آنها دل هر دوستدار میراث ایرانی را به درد می آورد


بخشی از قطعه سنگ افراشته هایی که در گوشه ای روی هم تلنبار شده و جای افسوس دارد


وضعیت بد چیدمان سنگ افراشته های 3 هزار ساله و نابودی آن ها


نمونه ای از سنگ افراشته های بی همتا و یگانۀ محوطه باستانی یِری


مسافران و بازدیدکنندگانی که بدون آگاهی از بندها رد شده و روی آثار تاریخی نشسته و به آن آسیب می رسانند


بازدیدکنندگانی که بدون توجه به تاریخ و اصالت آثار گذشتگان، تنها روی آنها نشسته و عکس یادگاری می گیرند!؟


سنگ افراشته ای تاریخی که نزدیک 50 متر آن سوتر از محوطه اصلی در کف گودالی رها شده بود و جای شگفتگی و افسوس دارد


سنگ افراشته های دیگری که در پایین دست محوطه اصلی و در کف زمین به حال خود رها شده و وضعیت اندوه بار آن


مسافرانی که بدون توجه به حصار و بندکشی ها و در غفلت نگهبان به درون محوطه و سنگ افراشته ها رفته اند


سنگفرش کردن جاده در حریم درجه یک اثر، خلاف قانون های میراث فرهنگی ست





 

 

 

*پژوهشگر تاریخ و میراث فرهنگی خبرنگار آزاد کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم راهنمای گردشگری دبیر انجمن مهرگان



1397/06/21
بازدید : 1557


دیدگاه ها

دیدگاه خود را بنویسید