تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

اِشکَفتِ تاریخی روستای «ویَند کَلخُوران» در شهر سَرعِین استان اَردبیل که در واقع گوردخمه های باستانی ارزشمندی بوده، از سوی سوداگران فرومایه و قاچاقچیان اَموال فرهنگی – تاریخی مورد دست اَندازی و تاراج جای گرفته و آسیب های برگشت ناپذیری به آن ها وارد شده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، اِشکَفت (غار) تاریخی و بی همتای روستای ویَند کلخُوران از بخش های شهر سَرعین که با گمان بسیار فراوان و با نشانه ها و شواهد موجود باید گوردَخمه یا همان آرامگاه های صخره ای مردگان باشد به دست نابِخردان فرومایه و چپاوُلگران یادمان های تاریخی به بهانه های پوچ و خیال اَنگیز و همیشگی یافتن گنج، مورد دست اَندازی های (تعرضات) بی شماری جای گرفته و به تاراج رفته است. قاچاقچیان اَموال تاریخی – فرهنگی با دستگاه های پیکور (چکش تخریب) و دِریل به جان یادگارهای نیاکانی افتاده و در اقدامی نابخردانه و دیوانه وار (جنون آمیز)، گودال هایی نزدیک به یک متر و در چند جای این گوردخمه ها پدید آورده و ریخت و ساختار این آثار را به هم ریخته و از هم گُسسته و نابود کرده اند. کَند و کاوهای غیرمجازی که نوعی شبیخون به یادمان های تاریخی به شمار می آید و بیشتر بخش ها و درون گوردخمه ها را شکسته و از میان برده و شواهد باستان شناختی آن ها را برای همیشه نابود کرده است. یادگاری نویسی با رنگ و به جا گذاشتن زباله های پلاستیکی و شیشه ای گوناگون افراد بازدیدکننده و بیشتر همان سوداگران و ولگردان در درون این یادمان تاریخی ارزشمند، صحنۀ زشت و زننده ای را به نمایش گذاشته است. رِخنۀ گُل سنگ ها و گیاهان هَرز در درون سنگ ها که مایۀ پدیداری شکاف و ترک های فراوان در جای جای اثر شده است از دیگر دشواری های این یادمان باستانی است. اما شاید بدترین چیزی که مایۀ آزار گردشگران چیره دست (حرفه ای) و دلبستگان (علاقمندان) به این نمونه از یادمان های تاریخی در هنگام ورود به درون گوردخمه ها خواهد شد، بوی بد و آزار دهنده ای است که ناشی از ریختن برخی از زباله ها و شوربختانه برجای ماندن سِرگین (مدفوع) انسانی بوده که تاب و توان بازدید کننده را گرفته و بسیار ناخوشایند است و این گونه رفتار و برخوردها با یادمان های تاریخی را باید بی گمان نوعی دهن کَجی به یادگارهای گذشتگان و توهین به پدران و نیاکان خود برشمرد. به باور کُنشگران میراث فرهنگی این دست رفتارها بیانگر بی فرهنگی و نا آگاهی برخی از مردمان است. عملکردی که می توان از آن، با نام خودزنی فرهنگی یاد کرد.

ابهام در ثبت ملی و کاربری اثر

یکی از موضوع هایی که در پروندۀ این یادمان تاریخی وجود دارد و نگارنده یکی دو هفته را پیگیر آن بوده و در پایان هم به نتیجه نرسیده است، ثبت ملی و کاربری اثر بوده که دارای پیچیدگی (ابهام) شگفت اَنگیزی است. زیرا نگارنده پس از بازدید از این یادمان باستانی با همکاری یکی از کارشناسان میراث فرهنگی اَردبیل و درگفت و گو با مدیر سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهر سَرعین که آن یادمان تاریخی تحت سرپرستی وی جای دارد، سخنان شگفت انگیزی را دریافت کرده است. مدیر میراث فرهنگی شهر سرعین درگفت و گو با ما از ثبت ملی آن با کاربری اِشکَفت و با نام اِشکفت روستای ویَند کَلخوران سخن گفته است. همچنین این سرپرست (مسوول) سازمان میراث فرهنگی از نبود پروندۀ ثبتی اثر در دفتر نمایندگی میراث فرهنگی شهر سرعین آگاهی داده است. موضوعی که جای افسوس و شگفتی فراوان دارد. با این همه، پیگیری های فراوان ما از سازمان میراث فرهنگی استان اردبیل دربارۀ پروندۀ ثبتی اثر نیز به نتیجه ای نرسیده و نگارنده از دفتر ثبت سازمان میراث فرهنگی مرکزی و تهران پیگیر داستان ثبت ملی آن شده که در پایان گویا پرونده ای برای ثبت این یادمان با نام اِشکفت یا همان غارکلخوران وجود نداشته است!! باز هم نگارنده آرام ننشسته و در جست و جوهای فراوان اینترنتی به چنین نوشته ای برخورد کرده که روشن نیست آیا منظور ثبت همین اثر است یا نه. زیرا که گمان می رود آثار تاریخی دیگری در این روستا یا پیرامون آن وجود داشته باشد. به هر روی، در نوشته ای اینترنتی آمده است : آثار صخره ای ویند در تاریخ 25 اِسپندماه 1379 خورشیدی با شمارۀ 3669 به عنوان یکی از آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. همچنین کاربری این یادمان تاریخی که نمایندۀ میراث فرهنگی سرعین با پافشاری (اصرار) از آن به عنوان اِشکفت یاد می کند، بنا بر شواهد موجود و ساختار اثر و پژوهش ها و بررسی های فراوان میدانی نگارنده، باید بی گمان گوردخمه یا همان آرامگاه مردگان باشد و همانندی بسیاری با گوردخمه های صخره ای روستای سُماقان در شهر شاهین دژ آذربایجان غربی دارد که پیشتر مورد بازدید نگارنده جای گرفته است. هرچند که، نمونه های دیگری از این گوردخمه ها را در شمال باختری کشور و سرزمین آذرآبادگان می شناسیم. از سویی، گوردخمه های صخره ای در سرزمین باستانی آتورپاتگان یا آذرآبادگان، بی شمار بوده و وجود چُنین یادمان هایی با نگرش به موقعیت جایگیری و مکانی آن ها و شیوۀ تراش و ابزار به کار رفته در آن، هرگز دور از ذهن نبوده و نیست. در پایان نیاز به یادآوری است که گویا آثار صخره ای دستکَند دیگری در نزدیکی روستای ویند کَلخوران وجود دارد که باید مورد بازدید و بررسی های باستان شناختی جای گرفته و کاربری و دیرینگی (قدمت) آن ها روشن شود.

تاراج بزرگ گوردخمه های روستای ویند کلخوران

گوردخمه های باستانی روستای ویَند کَلخُوران در پِی ناکارآمدی مدیریت میراث فرهنگی و رها شدن آن درگوشه ای به حال خود و رسیدگی نکردن و غفلت مدیران و سرپرستان سازمان میراث فرهنگی، مورد تاراج قاچاقچیان اَموال تاریخی – فرهنگی به بهانه های خیال اَنگیز و پوچ یافتن گنج جای گرفته و آسیب های برگشت ناپذیری دیده است. این چپاولگران نابخرد و فرومایه با دستگاه های پیکور (چکش تخریب) و دِریل برقی و دیگر ابزار و آلات کَنده کاری به جان یادگارهای نیاکانی افتاده و چندین بخش از درون و کف این گوردخمه ها را با کَند و کاوهای غیرمجاز خود و پدیداری گودال های ژرف (عمیق) ویران کرده و ساختار و اصالت اثر را به هم ریخته اند. به گونه ای که دیگر نمی توان بر روی این یادمان تاریخی پژوهش و بررسی انجام داد و به کاربری دقیق و دیرینگی آن دست یافت. شوربختانه تاراجگران میراث فرهنگی، بیشتر بخش های این یادمان ارزشمند باستانی را شکسته و نابود کرده اند. با این همه، نگارنده بر پایۀ خویشکاری (وظیفه) ملی خود و با پیگیری های فراوان، این رویداد تلخ را به آگاهی مدیر سازمان میراث فرهنگی سرعین و فرماندهی یگان حفاظت میراث فرهنگی استان اَردبیل رسانیده و خواستار رسیدگی و توجه بیشتر سرپرستان این سازمان به یادمان های تاریخی و ملی شده است.

گوردخمه های ویند کَلخوران سرعین

شهر سَرعین در 28 کیلومتری باختر اَردبیل و در دامنۀ شمال خاور (شرق) کوه سبلان جای گرفته است. ویَند نام روستایی است که در چهارکیلومتری شهر سرعین جای دارد. در بخش خاوری روستای ویند کلخُوران چشمۀ آب روان و زلالی وجود دارد که از درۀ «ورنیاب» سرچشمه گرفته و تا بخش پایانی کشتزارهای روستای ویند دنباله دارد. در بالای چشمۀ آب و بر سینۀ سِتبر کوه، دهانۀ چهار اِشکفت دیده می شود. این اِشکفت ها در واقع، گوردخمه های باستانی ارزشمندی هستند که هم اینک آسیب های فراوانی از سوی سوداگران یادمان های تاریخی دیده اند. همچنین به اَنگیزۀ دست اندازی های انسانی، شوربختانه هیچ گونه سفالی در پیرامون این یادگار تاریخی دیده نمی شود و گاهنگاری این گوردخمه ها را با دشواری رو به رو کرده است. از سویی، این منطقه قلمرو اورارتوها و ماناها نیست که بتوان آن ها را به این دوره نسبت داد و کار با دشواری و پیچیدگی همراه است. اما بر پایۀ شواهد موجود و ریخت گوردخمه ها و دیگر نمونه هایی که نگارنده در بخش شمال باختری کشور دیده است با احتیاط و گمان می توان این گوردخمه ها را به نیمۀ نخست هزارۀ یکم پیش از میلاد نسبت داد. یعنی چیزی نزدیک به 600 تا 700 پیش از میلاد. همچنین نمی توان این گوردخمه ها را به دورۀ ماد منسوب کرد. زیرا شواهد و نشانه هایی برای منسوب کردن به این دوره، وجود ندارد. هرچند که، تنها بررسی ها و پژوهش های باستان شناختی تعیین کنندۀ دورۀ تاریخی این گوردخمه ها است. در پایان بررسی های باستان شناختی در این منطقه اَمری بایسته (ضروری) و بسیار مهم به شمار می آید و سازمان میراث فرهنگی اَردبیل باید همۀ توان و انرژی خود را هرچه زودتر بر سر این موضوع مهم بگذارد تا هم تاریکی ها و رمز و رازهای نهفته در دل تاریخ آشکار شود و هم پیش از نابودی کامل به دست سوداگران، بتوان آن ها را بررسی کرده و نجات داد و اگر این یادمان به ثبت ملی نیز نرسیده است، هر چه زودتر آن را به ثبت ملی رسانیده و مورد حفاظت قرار دهند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، روستای ویَند دارای طبیعتی بسیار زیبا و آب و هوایی خنک و دلپذیر است و اَنبوه باغ های روستا، چشم انداز زیبایی را رقم زده است که در فصل تابستان یکی از جاهای دیدنی و گیرایی های گردشگری به شمار می آید.

در زیرنویس نگاره های این گزارش از واژۀ غار- گوردخمه به انگیزۀ احتمالات بهره برده شده است.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

ورودی گوردخمه بزرگ شماره یک و عوامل بیولوژیکی آسیب رسان در ورودی اثر

ورودی غار-گوردخمه که به دو بخش تقسیم می شود و دست اندازی های انسانی درون آن، جای افسوس دارد

حفاری های غیرمجاز درون غار-گوردخمه تاریخی آسیب برگشت ناپذیری به یادمان ملی زده است

انبوه حفاری های غیرمجاز درون یادگار نیاکانی آن را به نابودی کشانده است

سکوهایی که درون غار - گوردخمه وجود دارد

ورودی گوردخمه تاریخی شماره سه روستای کلخوران ویند

تاراجگران فرومایه با پیکور و دریل به جان یادمان تاریخی افتاده اند که دل هردوستدار تاریخ ایرانی را به درد می آورد

حفاری بزرگ با دستگاه های حفاری درون غار شماره چهار که آنرا کامل ویران کرده است

خاکهای حاصل از حفاری های غیرمجاز که  نو است و نشان می دهد حفاری ها به تازگی صورت گرفته است

عوامل بیولوژیکی یا همان گل سنگ ها، وضعیت بدی را برای یادگار تاریخی رقم زده است

نگاره ای هنری و زیبا از درون غار-گوردخمه تاریخی روستای کلخوران در شهر سرعین اردبیل

گوردخمه های تاریخی و ارزشمند روستای ویند کلخوران که به حال خود رها شده و به وسیله عوامل انسانی آسیب های فراوانی دیده است

*پژوهشگر تاریخ و میراث فرهنگی - کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – خبرنگارآزاد – راهنمای گردشگری و  دبیر انجمن مهرگان