تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

سنگ نگارۀ تاریخی که کارشناسان از آن با نام سنگ نگارۀ نیمه تمام ساسانی نام می برند در نزدیکی شهرستان کازرونِ پارس (فارس) بدون ثبت در سیاهۀ (فهرست) ملی در گوشه ای به حال خود رها شده است و روزگار ناخوشایندی را سپری می کند.

به گزارش تارنمای مهرگان، سنگ نگاره ها (نقش برجسته) همواره از ارزش بسیار ویژه ای نزد پژوهشگران و باستان شناسان برخوردار بوده و از آن گروه از یادمان های تاریخی به شمار می آیند که سندی زنده و گویا است. همچنین از دیدگاه تاریخ اجتماعی دارای ارزش فراوانی بوده و قابل بررسی و پژوهش است و رویدادی ویژه از تاریخ را به تصویر می کشند و بیانگر و روایتگر دورۀ اجتماعی، تاریخی و حتا سیاسی روزگار خود به شمار می آیند. از همین روی، پاسداری و نگاه بانی و حفظ آنان، اَمری بایسته (ضروری) است و همۀ مردم و دستگاه ها و نهادهای دولتی باید با همکاری یکدیگر در نگهداری و پاسداشت آن ها کوشا باشند. همچنین سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به عنوان سرپرست (متولی) اصلی یادمان های تاریخی، فرهنگی خویشکاری (وظیفه) دارد تا با همۀ توان و نیرو و به بهترین روش از این یادگارهای نیاکانی پاسداری و حفاظت کند و همان گونه که از گذشتگان سالم به دست ما رسیده است، آن را به آیندگان که دارندگان (صاحبان) اصلی این سرزمین هستند، واگذار کند.

اما در نزدیکی شهرستان کازرون و دریاچۀ فرا ملیِ (بین المللی) فامور یا پریشان، دو سنگ نگاره وجود دارد که تا کنون به ثبت ملی نرسیده است! هرچند سرپرستان (مسوولان) ثبت آثار تاریخی استان از شناسایی و آشنایی این سنگ نگاره ها آگاهی می دهند، ولی تا کنون هیچ اقدامی برای ثبت آن ها در سیاهۀ ملی انجام نداده اند! با این همه، سرپرست ثبت آثار تاریخی و فرهنگی استان از پیگیری و ثبت این سنگ نگاره ها در آینده ای نزدیک خبر می دهد.

نکته ای که مورد اختلاف و ناهَمسانی است و دربارۀ یکی از این سنگ نگاره ها وجود دارد، دورۀ تاریخی و یا همان گاهنگاری آن است. زیرا سرپرست ثبت آثار تاریخی میراث فرهنگی، سنگ نگارۀ بزرگ تر را وابسته (مربوط) به دورۀ قاجاریه دانسته و فُرم پوشاک و کلاه فرد تراشیده شده در قاب را گواه سخنان خود گرفته و در کل نوع اثر و منطقه را قاجاری می داند!

اما علی رضا جعفری زند، باستان شناس که این سنگ نگاره را از نزدیک دیده است، دیدگاه دیگری دارد و آن را وابسته به دورۀ ساسانی می داند و در بیان دیدگاه خود به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « نمونۀ سنگ تراشی (حجاری) این اثر و روش آن وابسته به دورۀ ساسانی است و می توان از نزدیک آن را بررسی کرد».

این باستان شناس با گرایش دورۀ تاریخی در پاسخ به این پرسش که گفته می شود کلاه و پوشاک این فرد همانندی با دورۀ قاجاریه دارد و برخی این اثر را قاجاری می دانند، گفت : « نه، به هیچ روی قاجارها، این مدل نقش نمی تراشیده اند. روش و تکنیک سنگ تراشی این اثر به ما نشان می دهد که این سنگ نگاره وابسته به دورۀ ساسانی است. همچنین این یادمان هیچ ریزه کاری و ظرافتی ندارد. زیرا نا تمام مانده است و درهمان دوره کامل نشده است. و از روی روش تراش سنگ ها و فُرم صورت فرد که از روبه رو نشان داده شده است، به دید من وابسته به دورۀ ساسانی است و در آن تردیدی ندارم».

دکتر جعفری زند در دنبالۀ سخنانش افزود : « به گمان من در همان دورۀ ساسانی به اَنگیزۀ نقصی که در سنگ وجود داشته و شرایط نامناسب آن، سنگ تراشان ساسانی این اثر را رها کرده و آن را نیمه تمام گذاشته یا این که زمانی به دست نیاورده اند تا آن را به پایان برسانند».

این استاد دانشگاه در پاسخ به این پرسش که نمی توان این فرد را پادشاه دانست، به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « ما به درستی نمی دانیم که این فرد کیست و هویتش چیست. اما نباید فراموش کنیم و بگوییم پادشاه باید تاج داشته باشد و یا به تنهایی تراشیده نشده باشد. زیرا ما در سنگ نگاره های ساسانی «بَرم دِلک» شیراز در یکی از نگاره ها (تصاویر) پادشاه را بدون تاج و به گونۀ تنهایی می بینیم. پس نمی توان گفت چون این نقش تاج ندارد، پس پادشاه نبوده است. هر چند ما نمی دانیم که این فرد به درستی کیست. این سنگ نگاره نیمه تمام مانده است و نمی توان با استواری و محکمی چیزی دربارۀ آن بیان کرد. اما بی گمان، این سنگ نگاره را باید وابسته به اواخر دورۀ ساسانی دانست. در کل روش کار سنگ تراشی ساسانیان به همین شیوه بوده است. نخست سطح سنگ را صاف می کردند و سپس بخش های برجسته را از درون آن بیرون می آوردند. در حالی که شیوۀ سنگ تراشی به سبک قاجاریه، هماره (معمولا) این گونه نبوده است. همچنین این منطقه از دید گذر (مسیر) راه در دورۀ ساسانی از گذرهای مهم باستانی و اصلی به شمار می آمده است. از سویی، ما در دورۀ ساسانی سنگ نگارۀ نیمه تمام در نقش رستم مَرودشت داریم که همین ویژگی ها را دارد و خود گویای این موضوع است. همچنین باید دانست که این منطقه، یک محوطۀ مهم در دورۀ ساسانیان بوده است که نزدیکی آن به آتشکدۀ کازرون و دیگر آثار ساسانی پیرامون آن، پاسخی است به چرایی وابستگی این یادمان تاریخی به دورۀ ساسانی».

جعفری زند دربارۀ دیگر سنگ نگارۀ این منطقه که در قابی کوچک، فردی را نشسته بر روی صندلی نشان می دهد نیز گفت : « این سنگ نگاره که به سنگ نگارۀ «سعدی» نامدار است را باید وابسته به اواخر دورۀ قاجاریه یا اوایل دورۀ پهلوی یکم دانست و اثری معاصراست. همچنین انجمن آثار ملی، طرحی را در گذشته از آن کشیده است. ما حتا می توانیم شیوۀ سنگ تراشی هر دو اثر را با هم بسنجیم تا به تفاوت ها و ناهمسانی های آن دست یابیم».

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، این یادمان تاریخی وابسته به هر دوره ای که باشد از دید حفاظت و نگاه بانی برای آن تفاوتی ندارد و باید به بهترین روش از آن نگهداری کرد. همچنین به اَنگیزۀ ثبت ملی نبودن این اثر تاریخی در سازمان میراث فرهنگی و رها شدن آن، مورد رسیدگی جای نگرفته است و اَنبوه یادگاری نویسی ها از سوی نابِخردان فرومایه، زخم هایی را بر پیکرۀ ناتوان آن زده است. عوامل بیولوژیکی (گُل سنگ ها) و طبیعی نیز از دیگر آسیب های وارده به این یادگار تاریخی ارزشمند است.

به هر روی، این سنگ نگارۀ ساسانی هرچند نیمه تمام است، ولی دارای ارزش بسیار فراوانی از دیدگاه مطالعات باستان شناسی و تاریخی است و جا دارد که سرپرستان ثبت تاریخی آثار در سازمان میراث فرهنگی هر چه زودتر پروندۀ ثبتی را آماده کرده و برگ زرینی دیگر بر بالندگی های استان و کشور بگشایند.

در پایان به اَنگیزۀ مسایل اَمنیتی و ثبت نبودن این یادمان تاریخی از دادن نشانی و آگاهی های بیشتر خودداری شده است.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

سنگ نگارۀ ساسانی کازرون که از یادگاری نویسی ها و گل سنگ ها رنج می برد

پایین پای سنگ نگاره که نیمه تمام مانده است

سنگ نگاره نیمه تمام مرد ساسانی که شاید بزرگ زاده ای بوده باشد


سنگ نگاره قاجاری در قاب که فردی نشسته بر روی صندلی را نشان می دهد و در همان منطقه جای دارد

پژوهشگر تاریخ – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – خبرنگار آزاد – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان