تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*
یادمان تاریخی فرهنگی روستای قلعه جوقِ شهرستان فامنین در استان همدان به وسیلۀ سوداگران و سودجویان اَموال فرهنگی به بهانۀ پوچ یافتن گنج، لگدمال شده است تا بار دیگر بینندۀ آسیب رسانی به یکی از یادگارهای باستانیِ بی همتای این سرزمین باشیم.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، گورخانه های روستای قلعه جوق در شهرستان فامنین را باید یکی از بی همتاترین و یگانه ترین یادمان های تاریخی استان و حتا کشور دانست. زیرا تا کنون چُنین اثر تاریخی دستکَند با معماری ویژه و چشمگیر شناخته شده ای را کمتر در ایران سراغ داریم. گورخانه یا همان گوردَخمه های باستانی روستای قلعه جوق در بلندایی نزدیک به 20 متر از سطح زمین و در سینۀ کوهی زیبا، رازآلود و سِتبر کَنده شده و راه دسترسی بسیار سخت و دشواری دارد. اما با این همه، سدی برای قاچاقچیان اَموال فرهنگی و سودجویان نابِخرد نشده است که نتوانند به آن دسترسی داشته باشند و با به جان خریدن سختی و دشواری های بسیار فراوان و حتا از دست دادن جان خود، باز هم به این اثر بی همتای باستانی ورود پیدا کرده و آسیب های برگشت ناپذیری را به آن وارد کرده اند که دل هر دوستدار تاریخ و میراث فرهنگی را به درد می آورد.
نکتۀ دردآور و شگفت اَنگیز آن است که این سوداگران فرومایه با وجود دشواری های دست یابی به گورخانه ها با همراه داشتن وسایل و تجهیزات پیشرفتۀ کَنده کاری (حفاری) از جمله دستگاه فِرز سنگ بُری و دِریل و ... و کَند و کاوهای غیرمجاز گسترده، بیشترین آسیب را به ساختار و کالبَد اثر زده و آن را ویران کرده اند. ژرفای (عمق) فاجعه تا بدان جا است که ساختار کلی گورخانه ها و فضاهای دستکَند را نابود کرده و شکل و فُرم آن را به هم ریخته اند. به گونه ای که ما را در تشخیص شناخت کاربری دقیق برخی از بخش ها با نارسایی رو به رو کرده است. اَنبوه یادگاری نویسی ها با رنگ و خَراش با اشیای نوک تیز بر روی دیواره های اتاق ها و آثار دستکَند موجود در این اِشکَفت (غار)، چهرۀ زشت و زننده ای را به نمایش گذاشته است. شکستگی و سوراخ سوراخ کردن بخش هایی از این اثر یگانه از سوی سودجویان فرومایه از دیگر آسیب های وارده و برگشت ناپذیری است که جای بَسی افسوس و دریغ دارد. دست اندازی ها (تعرض) و آسیب ها به گوردَخمه های روستای قلعه جوق به اندازه ای است که باید مثنوی هفتاد مَن را برایش نوشت و به سوگ آن نشست.
این روزها هر کسی بتواند به درون گوردَخمه های باستانی «قلعه جوق» که با سختی و دشواری فراوانی نیز همراه است، برود بی گمان جز اَفسوس و دریغ چیز دیگری را به زبان نخواهد آورد. اندوه بارتر آن است که در فَرجام، این میراث نیاکانی مردمان با فرهنگی است که رو به نابودی می رود و برای همیشه از صحنۀ تاریخ حذف خواهد شد. یادمانی که دستاورد دسترنج نیاکان خردمندمان بوده است و در درازای سده ها و هزاره ها با خون دل خوردن و چنگ و دندان در برابر بیگانگان و دشمنان از آن پاسداری شده تا به دست ما رسیده است، ولی ما امروزه با خودخواهی و نابِخردی دل در گِرو نابودی آن ها بسته ایم. همچنین بر پایۀ اسناد ثبت شده در پروندۀ ملی این اثر در سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، سنگ نبشته ای (کتیبه) وابسته به دورۀ اَشکانی در دهانۀ ورودی اصلی در اَشکوب (طبقه) دوم از بیرون دهانه موجود بوده است که در یکی دو دهۀ گذشته که آمار درست و دقیقی هم از آن در دسترس نیست، از میان رفته و به زباله دانی تاریخ پیوسته است! غم بارتر این که حتا نمی توان درست جای آن را شناسایی و بررسی کرد. و این موضوع، نشان از آسیب های فراوان به این یادمان باستانی و مهم تر از همه غفلت و بی تفاوتی مدیران و سرپرستان (مسوولان) سازمان میراث فرهنگی و دهیاری روستا و نمایندگی میراث فرهنگی شهرستان فامنین است.
گورخانه های روستای قلعه جوق در شهرستان فامنین، روزگار سخت و تلخی را سپری می کنند و در بدترین شرایط حفاظتی به سر می برند. گذشت زمان و عوامل طبیعی از یک سو و دست اندازی های اِنسانی از سوی دیگر، زندگی را برای این یادمان باستانی سخت و دشوار کرده و از آسیب های وارده، رنج می برد. خواب مردگان در گوردَخمه های «قلعه جوق» نا آرام و آشفته شده است. یادمان ارزشمندی که روزی نیاکان پاک سرشت ما آن را با عشق و پشتکار فراوان بنا نهادند، امروزه به دست میراث داران آن ها رو به نابودی می رود تا دیگر نشانی از کیستی و چیستی و هویت مردمان این سرزمین برجای نماند. مدیران و سرپرستان فرهنگی شهرستان فامنین و استان همدان نیز، همچنان در خواب زمستانی سختی فرو رفته اند و خواب های رنگین می بینند و زمانی بنا است از خواب بیدار شوند که دیگر چیزی جز اَفسوس و دریغ برجای نخواهد ماند. گوردَخمه های روستای قلعه جوق، زیر چکمه های تاراجگران اَموال فرهنگی و فرومایگان نابِخرد لگدمال شده است و در حال حذف از صفحۀ روزگار است. نگذاریم بیش از این هویت و شناسنامۀ ملی ما آسیب ببیند...
در حال پایین آمدن از کوه پر رمز و راز و سِتَبر و زیبای روستای قلعه جوق هستم. همان کوهی که نیاکان من و تو سده ها است در آن آرمیده اند. با خود می اَندیشم که در کجای جهان می توان چُنین مردمانی را دید که تا این اندازه با هویت و ریشۀ خود بیگانه باشند؟ و این موضوع همچنان پس از چندین هفته، ذهنم را درگیر کرده است. و باید دانست که بی گمان، مردمانی که از گذشتۀ خویش نا آگاه بوده و با تاریخ سرزمین خود بیگانه باشند و بدتر از همه هویت خویش را نادیده بگیرند، محکوم به نابودی خواهند بود.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، یادمان تاریخی گوردَخمه های قلعه جوق از دو بخش فضاهای دستکَند با معماری شگفت اَنگیز و بی همتا که نمایانگر زیست مردمان گذشته در آن بوده و بخش آرامگاه های مردگان یا همان گوردَخمه ها تشکیل شده است. دربارۀ گاهنگاری و تاریخ پدیداری این اثر باستانی، می توان پنداشت که فضاهای دستکَند وابسته به نیمۀ نخست هزارۀ یکم پیش از میلاد و با احتیاط آن را وابسته به شاهک نشین های بومی هم روزگار با دورۀ مادها یا کمی پس از این دوره (آغاز دورۀ هخامنشیان) دانست. اما گوردَخمه ها را با نگرش به سنگ نبشتۀ اَشکانی آن، باید وابسته به همین دورۀ اَشکانی گمانه زنی کرد. همچنین با نگرش به ساختار و نقشۀ برجای مانده از این یادمان تاریخی و جایگاهی که در تالار مرکزی به شاه نشین نامدار است که شاید جای نیایش و یا آتشدانی که همانندی بسیاری با قلعۀ کوه خواجه در سیستان دارد و فضای بزرگ تالار مرکزی درانتهای راهرو و وجود اتاقک های فراوان که شمار آن ها به گونۀ قرینه وار به 13 تا و روی هم رفته 26 اتاق می رسد و دیگر شواهد موجود، بتوان این اثر تاریخی را در پیوند با آیین مهر در دورۀ اَشکانی دانست. هر چند که نیاز به بررسی و گمانه زنی های فراوان باستان شناختی و اسناد تاریخی دارد. به هر روی نگارنده پیشنهاد وابستگی آیینی این یادمان تاریخی را در دورۀ اَشکانی می دهد. این یادمان تاریخی در دو اَشکوبه (طبقه) ساخته شده است و دست کم تا دورۀ ساسانی مورد استفاده بوده است.
شهرستان فامنین در 55 کیلومتری شمال خاوری (شرقی) همدان جای دارد. روستای قلعه جوق نیز در 15 کیلومتری شهرستان فامنین و بر سر راه جاده ساوه به همدان است. گورخانه های نامدار به «قلعه جوق» در دیوارۀ سنگی مُشرف به درۀ سرسبز «فرد جام» قلعه جوق جای گرفته که دهانۀ ورودی آن نزدیک 20 متر از سطح زمین بلندی دارد و در شیب قایم دیواره سنگی پدیدار شده است. در آغاز ورود دهانۀ اثر، نزدیک دو متر پهنا دارد که برای رسیدن به بخش اصلی باید از سوراخ باریک و کوچک بالای دهانه به اَشکوب دوم رسید. دهانۀ سوراخ ورودی و راه دستیابی به اَشکوب دوم نزدیک 60 تا 70 سانتی متر پهنا دارد که امکان گذر دو تَن (نفر) از آن وجود ندارد. پس از گذر از این سوراخ وارد بخش اصلی در اَشکوب دوم خواهیم شد و از راهرویی بزرگ که در دو سوی آن، اتاق های کوچکی قرینه وار ساخته شده، تشکیل یافته است.
گوردَخمه های قلعه جوق با شمارۀ 29717 وابسته به دورۀ تاریخی و فضاهای دستکَند آن با شمارۀ 29720 وابسته به هزارۀ یکم پیش از میلاد در تاریخ 16 بهمن ماه 1389 به ثبت ملی رسیده است. هم اینک یکی از یگانه ترین یادمان های تاریخی کشور در آستانۀ حذف از چهرۀ تاریخ جای گرفته و از سوی سودجویان روستاهای اطراف به بهانه های پوچ و خیال اَنگیز گنج، لگدمال شده است. اگر امروز گوردخمه های قلعه جوق را درنیابیم، بی گمان فردایی برای آن وجود نخواهد داشت.
کاش با میراث تاریخی خود این گونه رفتار نکنیم و داشته های گرانسنگ خویش را پاس بداریم و باور داشته باشیم که هویت و شناسنامۀ هر مردمی، همین یادگارهای تاریخی است. ریشه های خود را نسوزانیم، وگرنه بدون ریشه ها روزی خواهیم سوخت.
نگاره های زیر در اواخر اَمردادماه گرفته شده است، آن ها را ببینید :
کوه زیبا و ستبری که گوردخمه های نامدار به قلعه جوق در آن جای گرفته است
بخش ورودی گوردخمه در اَشکوب یکم، جایی که کف آنرا نزدیک یک متر کنده اند!؟
حفاری غیرمجاز در ورودی گوردخمه که نزدیک یک متر کنده شده و جای شگفتی و افسوس دارد
بخشی از فضاهای دستکند در اَشکوب یکم و آسیب های وارده
از این دهانه باریک باید وارد اشکوب دوم شد
محل ورود به اشکوب دوم و آسیب های وارده
چپاولگران با دریل، اثر ملی را سوراخ سوراخ کرده اند!
بخش سقف دهانه ورودی در اَشکوب دوم که از سوی غارتگران آسیب فراوان دیده است
اتاق هایی که یکی پس از دیگری در کنار هم ساخته شده است
راهرویی که در آن اتاق های قرینه وار وجود دارد و از آن جا به تالار مرکزی می رسیم
سکوها و فضاهای دستکند درون اتاق های اشکوب دوم که بیشتر آن ها شکسته و آسیب دیده است
یادگاری نویسی ها با رنگ که جای افسوس و دریغ دارد
قرینه وار بودن اتاق ها و معماری بی همتای آن ها
وضعیت دردناک و اندوه بار بنای ملی را می توان در این نگاره کامل دید
بخشی که از آن بعنوان شاه نشین نام برده شده و احتمال دارد محل نیایش و آتشدان بوده که بدست سودجویان آسیب فراوانی دیده است
پلکان کوچکی در تالار مرکزی که به بخش نامدار به شاه نشین می رسیده و از میان رفته است
پس از گذر از تالار مرکزی وارد بخش انتهایی و اتاق های دیگری می شویم
فضاهای معماری دستکند در پیوند با سیستم آبرسانی به باغ ها در پایین کوه وابسته به دوره ساسانی
نقشه گوردخمه قلعه جوق در سال 1341 که بعنوان غار از آن نام برده شده و در کتاب غار وغارنورد اثر علی جوانشاد موجود است
*پژوهشگر تاریخ – خبرنگار آزاد – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان