تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی، بخش شهر - مارال آریایی*
گسترش شهرها در دهه‌های گذشته، نگرانی‌هایی را برای حریم آثار تاریخی به دنبال داشته و تا کنون کوشش‌های کُنشگران میراث فرهنگی و سرپرستان (مسوولان) این حوزه راه به جایی نبرده است. گویا گریزی از آن وجود ندارد و بایستی در برابرش سرخَم کرد!
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، با وجود دانش بالای سرپرستی شهری و با آرمان پدیداری مکانی اَمن برای شهروندان، هر روز بینندۀ ویرانی یادمان های تاریخی هستیم. اَفزون بر ویرانی خانه‌ها و آثار تاریخی، حریم‌ها نیز نادیده گرفته می‌شوند، در حالی که در سده‌های گذشته چنین نبوده است. برای نمونه، میدان نقش جهان اصفهان که در دوره‌های گوناگون ساخته شده، نه تنها همخوانی و هماهنگی خود را از دست نداده، بلکه به عنوان یک مِعماری بی مانند در جهان شناخته می شود.
ازاین دست مِعماری یگانه در دیگر شهرهایمان کم نیست، ولی به اَنگیزۀ بی توجهی به معماری و پیشینۀ تاریخی آن (چه نیک و چه بد) یا رو به ویرانی هستند و یا با پیرامون خود ناهماهنگ و ناسازگارند.
چنین رُخدادهایی در همه جای کشور به چشم می‌خورد و ویژۀ کلان شهرها نیستند. موضوع نگران کننده این است که ساخت و سازهای تازه دارای ارزش معماری چندانی نبوده و بیشتر به انگیزۀ تجاری که خود سرچشمۀ مشکلات اقتصادی دیگری هستند، سر به آسمان نهاده است.
به همین بهانه گفت و گویی با اِسکندر مختاری از پیشکسوتان میراث فرهنگی دربارۀ حریم و ارزش آن در پاسداری آثار تاریخی و مشکلات ناشی از نادیده گرفتن آن در آینده، انجام گرفته که در پِی می آید : مختاری در آغاز سخنانش به ضرورت وجود حریم برای آثار تاریخی اشاره کرد و گفت : « هر اثر تاریخی با محیط پیرامون خود شناخته می‌شود، اگر محیط پیرامونش طبیعت باشد، طبیعت مزبور بستری است که اثر در آن شکل گرفته است و اگر محیط پیرامونش شهر باشد، آن طبیعت یک بستر شهری برای شناساندن اثر به شمار می‌آید. اثر به تنهایی معنا ندارد مگر با بستر پیرامون خود».
این کارشناس میراث فرهنگی با بیان این که هنگام ثبت اثر در سیاهۀ (فهرست) ملی، حریم‌های آثار تاریخی این بستر را می‌شناسانند و در ماندگاری آن تاثیر بالایی دارد، پافشاری کرد هر اثری که به ثبت ملی می رسد، باید بدون درنگ تعیین حریم شود».
این استاد دانشگاه، اگرچه حریم را جزء ضروریات به هنگام ثبت اثر دانست، ولی از سوی دیگر تعیین حریم را در شهرها، به ویژه در کلان شهری چون تهران بسیار دشوار و پرهزینه خوانده و گفت : « برای تعیین حریم نیاز به کارهای کارشناسی و شناخت بافت شهری دارد که به آسانی انجام نمی‌گیرد. از آن جایی که ضوابط حریم بایست و نبایست‌هایی (ممنوعیت) را برای مالکان زمین‌هایی که در محدودۀ اثر جای گرفته، پدید می‌آورد پشتیبانی و پاسداری از آن کار سختی است و نیاز به سازمان‌ها و سازماندهی‌هایی دارد که توان و امکانات لازم را برای پشتیبانی داشته باشند».
وی براین باور است که امروزه در کشور امکانات بایسته برای تعیین حریم وجود ندارد و این امکانات را چُنین برشمرد : « بخشی از امکانات، اقدام کارشناسی و بخشی مالی است که بایستی در دسترس سازمان میراث فرهنگی جای گیرد تا بتواند حریمش را بشناساند. پس از آن باید ابزار لازم قانونی و حقوقی در اختیار داشته باشد تا بتواند از حریم اثر پشتیبانی کند و پروانه (اجازه) ندهد در حریم آثار تاریخی و ملی بیرون از قانون‌های حریم حادثه ای رُخ دهد.
در شهرهای بزرگ این کار بسیار سختی است. زیرا بهای زمین و خانه‌ها بالا و ساخت و سازها بسیار است. شهرهای ما در حال توسعه هستند و درخواست برای ساخت هم بسیار است. از سوی دیگر، نهادهایی که توان پرداخت چنین هزینه‌هایی را دارند، شمارشان بالاست و میراث فرهنگی به تنهایی نمی‌تواند از حرایم آثار تاریخی پاسداری کند.
برای نمونه در حریم‌های سعدآباد و نیاوران، بهای زمین و بناها بسیار بالا است و اگر شما بخواهید به عنوان یک سازمان مسوول برآن باشید از این حریم‌ها پاسداری کنید، به تنهایی توان چنین کاری را نخواهید داشت. و نیاز به همکاری شهرداری، قوه قضاییه، نیروهای پلیس و انتظامی دارید. همچنین رسانه‌ها و خِرَد همگانی نیز باید از شما پشتیبانی کند. از همین روی، پاسداری از حریم کاری پرهزینه و بسیار دشوار است».
مختاری در دنباله از چگونگی حریم گذاری برای آثار تاریخی گفت : « نخست بایستی بستر شناخته شده و ارزش یابی شود. ارزش‌های تاریخی، ارزش‌های منظری، معماری، اجتماعی و فرهنگی حریم اثر آشکار شود و طرح‌های حرایم باید به گونه‌ای باشند که بتوانند مجموعه‌ای از ارزش‌ها را کنترل و سرپرستی کنند برای آیندۀ اثر.
حریم گذاری در محدودۀ تاریخی نه تنها در ایران، بلکه در جهان کاری بس دشوار است. مگر آن که همۀ شهر تاریخی را فریز کرده و ساخت و ساز در آن محدود شود. اگر محدود شود پاسداری از حرایم آسان خواهد بود».
این معمار نمونه‌هایی از شهرهای گوناگون را بیان کرد که حریم در آن‌ها جایگاه اصلی خود را از دست داده و به بهانۀ توسعه شهر ساخت و سازهای بی رویه ای در آن انجام گرفته است : « زمانی در شهری همانند دامغان، بناها یک یا دو اَشکوبه (طبقه) بود، اکنون اگر بنای چهار یا پنج اَشکوبه ساخته شود، حریم همۀ شهر از میان می‌رود. بیست سال پیش چنین مشکلی وجود نداشت و درخواست ساخت بنای چند اَشکوبه در دامغان، ساری، بابل و... وجود نداشت، ولی هم‌اکنون وجود دارد و آن‌هم یک رو نما!
چگونه می توان هنگامی که درخواست ساخت وجود دارد، حریم‌های آثار تاریخی را پاسداری و ماندگار کرد! آشکار است که پاسداری از مسجد جامع دامغان، چهرۀ تاریخی دامغان، اردستان، زواره، سمنان، میبد و یزد بسیار دشوار است. مگر آن که ما محدوده شهرهای تاریخی‌مان را کنترل کنیم و در طرح‌های توسعه شهری پروانه ساخت ندهیم، و چنین قانونی بگذاریم که بناها بیشتر از حرایم نباشند.
اما هنگامی که قانون‌های نوسازی شهری به تجمیع، بافت فرسوده و بهانه‌های دیگر روز می‌رسد به بالای چند اَشکوبه هم خواهد رسید».
این پیشکسوت میراث فرهنگی در بخش دیگری از سخنانش گفت که آثار تاریخی به تنهایی توان ایستادگی (مقاومت) ندارند؛ اثر تاریخی، یک دانه از بافت است و نمی‌تواند همۀ بافت را زیر تاثیر خود جای دهد و در دنباله افزود : « شما اگر بخواهید حریم آثار تاریخی را در محدوده شهرهای تاریخی پاسداری کنید باید همۀ دانه‌های بافت تاریخی را کنترل کنید و قانون بایستی همۀ بافت را در برگیرد؛ با چند اثر امکان رقابت با ارزش‌های اقتصادی وجود ندارد، ارزش‌های اقتصادی که در محدوده شهرها برای زمین پدید آمده است».
مختاری باور دارد که شهر موجودی زنده و سرپرستی آن بسیار دشوار است : « سخن گفتن آسان است، ولی در عمل بسیار سخت است. شما بایستی در برابر سود (منافع) یک شهر ایستادگی کنید و اگر توانستید از ساخت بناهای بلند مرتبه پیشگیری کنید، شهر از رونق اقتصادی می‌افتد و بایستی کارهای بسیار دیگری انجام گیرد که رونق اقتصادی نه در قالب ساخت و ساز، بلکه به گونه‌ای دیگر باشد.
شوربختانه مالکان شهر، دارندگانی نیستند که به شهر عِرق داشته باشند، بلکه کسانی هستند که پافشاری می‌کنند خانه پدری خود را فروخته و درآمدش را به بیرون از کشور ببرند!
همۀ خانه‌های با ارزش محور خیابان انقلاب را چه کسانی می‌فروشند؟ همین‌هایی که در رسانه‌ها کوشا هستند! به چه کسانی می‌فروشند، به کسی که گران‌تر بخرد. کسی که گران‌تر می‌خرد با بالا بردن تراکم می‌تواند سود بالاتری داشته باشد.
پس همۀ ما در این کار سهیم هستیم، همه در رخدادهای شهرمان مسوول هستیم. در شمیران هر کسی که در باغی ساکن می‌شود، همین که باغ کناری ساخت و ساز می‌کند، دادش در می‌آید؛ در حالی که خود روی یک باغ نشسته است. چرا آن زمانی که برآن بودند باغ را ویران کنند، دادی زده نشد!
سخنم این است شهروند تا زمانی که سود مالی در میان است، یک سوداگر است و همین که به‌عنوان یک شهروند پیش می‌آید، یک درخواست کننده است، درخواست کننده‌ای که هنگام منافع مالی‌اَش حاضر نیست از سودش بگذرد.
من کسی را در این شهر نمی‌شناسم که برخورد درستی داشته باشد، به جز بانو فریده رهنما. این همه بساز و بفروش خواهان خرید خانه‌اَش بودند، ولی نفروخت».
باید توجه داشت شناخت تاریخ از راه شناخت اَندیشۀ انسانی امکان‌پذیر است و اندیشۀ انسانی در منظر فرهنگی به ویژه در میراث فرهنگی، و مهم‌تر در منطقه‌ها و بناهای تاریخی آشکار می‌شود. بافت تاریخی شهرها جزوی از سرمایۀ ملی و فرهنگی کشور هستند که نه تنها از دید زیباشناسی، بلکه دانش مردم‌شناسی و هویت بخشی شهرهای ما ارزشمند هستند و بایستی با کارشناسی بالا افزون بر کُرنش (سرفرود آوردن) به آثار برجای مانده از گذشته، دانش امروزی را در خدمت هرچه شاخص‌تر کردن سرمایه‌های نیاکانی و زندگی بهتر برای پدید آوردن آرامش و آسایش مردم به کار گرفت.
میدان حسن آباد و شکسته شدن حریم آن
گوشه جنوب خاوری میدان و شکسته شدن حریم منظر میدان
میدان حسن آباد و بنای بانک ملی که افزون بر از بین بردن قرینگی معماری آن، حریم میدان را هم شکسته است
بانک ملی از نمای دیگر
ساخت و ساز در باختر میدان بهارستان، برداشت نگاره از تارنمای سفرنویس
نگاره‌ای از اجرای پروژه ای در آغاز سال 95 و مخدوش شدن حریم دیداری
مسجدی در کنار تیاتر شهر که قرار بود بلندترین گنبد را در تهران داشته باشد ولی معمار سازنده‌اش کوشش کرد با بهره‌گیری از معماری مدرن کوتاهتر از تیاتر شهر ساخته شود
مسجد از نگاهی دیگر
سردرباغ ملی و بنایی که در آن سوی خیابان امام خمینی ساخته شده و حریم منظر این سازه تاریخی را از بین برده
موزه مقدم، نگاره در سال 92 گرفته شده است، نگاره به نیکی نشان می‌دهد که پس از ثبت خانه مقدم این بنا ساخته شده است؟
*هَموند انجمن مهرگان – خبرنگار آزاد