تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

گوردخمۀ اورارتویی «سَنگر» در شهرستان ماکو در شرایط نگهداری و حفاظتی خوبی به سر نمی برد. افراد سودجوی فرومایه به درون این آرامگاه باستانی دست اندازی کرده و به آن آسیب رسانده اند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، گوردخمه یا همان آرامگاه صخره ای روستای سَنگَر در شهرستان ماکو که به «بام فرهاد» نزد بومیان نامدار است در شرایط نگهداری و حفاظتی خوبی به سر نمی برد. انبوه یادگاری نویسی ها با رنگ و دود مشکی رنگی که بخشی از آن ناشی از روشن کردن آتش در درون گوردخمه است، سراسر دیوارها و سقف اثر را فراگرفته و مجموعه را تاریک کرده و چهرۀ زشت و زننده ای را به نمایش گذاشته است که دل هر دوستدار میراث ایرانی را به درد می آورد. قاچاقچیان اَموال فرهنگی به بهانۀ پوچ یافتن گنج، درون گوردخمه و اتاقک آن را شکسته و کَند و کاوهای غیرمجاز انجام داده اند. آسیب های این فرومایگان نابخرد به همین جا پایان نمی یابد و به سازه های مِهرازی (معماری) درون محوطۀ تاریخی مجموعه که بیرون از گوردخمه جای گرفته و بخشی از محوطۀ باستانی آن به شمار می آید را کَنده و گودال های بزرگی پدید آورده و به لایه های باستان شناسانۀ آن، آسیب جدی وارد کرده اند.

دردناک تر آن که، گوردخمۀ سنگرِ ماکو تا همین دو سه سال پیش، جایگاه نگهداری گوسپَندان روستاییان بوده که هنوزهم می توان آسیب های واردۀ آن را دید. هر چند که دو سالی است سازمان میراث فرهنگی آن جا را پاک سازی کرده است. ریختن زباله درون یادمان ملی و رِخنۀ (نفوذ) گُل سنگ ها در بدنۀ گوردخمه از دیگر دشواری های این یادگار گرانبها به شمار می آید. اما باید به شاهکار دست اندازی ها از سوی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز اشاره کرد که با ساخت پله در کنار اثر ملی برای دسترسی آسان به آن، خود نیز با زیر پا گذاشتن قانون های میراث فرهنگی به محوطۀ باستانی اثر آسیب رسانده و چهرۀ آن را خدشه دار کرده است. هر چند که آرمان سازمان میراث فرهنگی برای حفظ پله های باستانی گوردخمه بوده است، ولی این اقدام بدون مطالعه و پژوهش و کار کارشناسی انجام شده است و خود به یکی از چالش های پیش روی این اثر ملی تبدیل شده و به لایه های باستان شناسانۀ محوطه آسیب رسانیده است. همچنین شکستگی فضای بیرون گوردخمه نیز از دیگر دست اندازی های وارده به این یادمان بی همتا است.

در همین زمینه یکی از باستان شناسان با گرایش دورۀ اورارتویی دربارۀ گاهنگاری این یادمان ملی به  به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « گوردخمۀ اورارتویی سَنگر را باید کمابیش وابسته به سدۀ هشتم پیش از میلاد دانست که برای دسترسی آسان به آن، پلکانی را کنار گوردخمه تراشیده اند. همچنین بالای سر گوردخمه و محوطۀ پیرامون آن نیز، پلکان های دست کَندی را می بینیم که برای دستیابی به این اثر بوده است».

دکتر حمید خطیب شهیدی در پاسخ به این پرسش که آیا در کنار این اثر شهر، دژ یا آثاری دیگری وجود دارد، گفت : « نه، این گوردخمه به گونۀ منفرد است و تنها آثار دست کَند پلکانی در پیرامون آن دیده می شود. زیرا گوردخمه های اورارتویی همیشه به گونۀ منفرد هستند نه در درون شهر یا جاهای همانند آن ».

این باستان شناس در دنبالۀ سخنانش افزود : « این گوردخمه را باید در پیوند با یکی از بزرگ زادگان، سرداران یا فرمانروایان بومی دانست که به نادرستی برخی آن را آرامگاه پادشاه می دانند. در حالی که گوردخمه های پادشاهان اورارتویی در وان ترکیه جای دارد».

دکتر خطیب شهیدی دربارۀ تاقچه های درون گوردخمه و دو اتاقک درون آن نیز گفت : « در این گوردخمه تنها یک فرد به گور سپرده شده است و دو اتاقک در این مجموعه نشانۀ وجود دو فرد درگذشته نیست. شمار اتاق ها در گوردخمه های اورارتویی، پیوندی با شمار افراد ندارد. زیرا این سنتی فراگیر (متداول) در گوردخمه های اورارتویی است. وجود تاقچه ها نیز در پیوند با آیین تدفین و جای دادن اشیاء و اَرمغان بر روی آن ها بوده است. شوربختانه آگاهی های ما دربارۀ گوردخمه های اورارتویی بسیار ناچیز است. زیرا قاچاقچیان اَموال فرهنگی پیش از باستان شناسان به درون گوردخمه ها راه یافته و آن ها را تاراج کرده اند! و تا کنون باستان شناسان نتوانسته اند گوری را باز کنند. و به همین اَنگیزه، داده های ما بسیار اَندک است و این کار ما را سخت تر می کند و باید در پاسداری و نگاه بانی از این دسته از آثار بیشتر کوشا باشیم».

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، گوردخمۀ سَنگر یا بام فرهاد بر سر راه جادۀ ماکو به مرز بازرگان و در پیرامون روستای سنگر بر روی صخرۀ کمابیش بلندی جای گرفته است. اورارتوها برای دستیابی بهتر و ساده تر به این گوردخمه، 30 پله را درکنار آن تراشیده اند که هم اینک چهارتای آن ها از میان رفته و ساییده و صاف شده است! ورودی گوردخمه یک برآمدگی سایبان مانندی دارد که ما را به درون آن رَهنمون می سازد. گوردخمه به شکل مستطیل است و در رو به رو و بخش جنوبی آن تاقچۀ بزرگی تراشیده شده است. در سمت راست سه تاقچۀ کوچک وجود دارد که شاید برای آیین تدفین و جای دادن اشیاء و اَرمغان باشد. در سمت چپ نیز دو اتاقک کمابیش مربع شکل دیده می شود که دود مشکی رنگ ناشی از روشن کردن آتش سراسر اتاقک ها را پوشانده و چیزی دیده نمی شود. با این همه، افراد نابخرد و سودجو نیز در درون اتاقک ها کَند و کاوهای غیرمجاز انجام داده و بخشی از پایین دیوارها را شکسته اند.

منطقۀ شمال باختر کشور در هزارۀ یکم پیش از میلاد، جایگاه برخورد (تلاقی) چند فرهنگ مهم همانند اورارتوها، ماناها و مادها بوده است. آثار فراوانی از این فرمانرایی ها (حکومت ها) در شمال باختر (غرب) کشور برجای مانده که بیشتر آن ها به دست اورارتوها پدید آمده است.

یکی از دستاوردهای ارزشمند فرمانروایی اورارتوها، نوع مِهرازی آنان بوده است. کارشناسان بر این باورند که مِهرازی صخره ای، پلکانی و تراش ها که در مِهرازی ماناها دیده شده، از دستاوردهای اورارتوها بوده است که در نیمۀ نخست هزارۀ یکم پیش از میلاد و با تاثیرپذیری از این شیوۀ مِهرازی، آثار همانندی در گُسترۀ (محدوده) مشترکی که پیوسته میان اورارتوها و ماناها دست به دست می شده، پدید آمده است. یادگارهای اورارتوها امروزه در چهار منطقۀ ترکیه، اَرمنستان، عراق و آذربایجان ایران دیده می شود. با این همه آگاهی های ما از این فرمانروایی قدرتمند و یادمان های تاریخی فرهنگی آن ها بسیار ناچیز بوده و آن بخش هم از یادمان های تاریخی که در منطقۀ شمال باختر کشور جای گرفته از وضعیت حفاظتی خوبی برخوردار نیستند.

شهرستان مرزی ماکو بخشی از قلمرو تمدن اورارتوها بوده است. نصرت الله مشکوتی در کتاب بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران این گوردخمه را به دورۀ ماد نسبت می دهد. اما بنا بر پژوهش های باستان شناختی نوین «ولفرام کلایس» و گزارش های باستان شناختی بهمن کارگر این گوردخمۀ صخره ای بزرگ ترین گوردخمۀ صخره ای پادشاهی اورارتو در شمال باختر ایران است. گوردخمه و مجموعۀ تاریخی سنگر با شمارۀ 803 در تاریخ 1 فروردین 1347 به ثبت ملی رسیده است.

در زیر نگاره هایی را که هفتۀ پیش گرفته شده است، ببینید :

پله های باستانی و راه دسترسی آسان به گوردخمه

تاقچه بزرگ مستطیل شکل در روبروی ورودی گوردخمه و سمت جنوب که جنبه تزیینات دارد

سه تاقچه جای گرفته در سمت راست گوردخمه که در پیوند با آیین تدفین است

دو اتاقک جدا از هم که در سمت چپ گوردخمه جای گرفته است

درون یکی از اتاقک های گوردخمه

حفاری غیرمجاز درون یکی از اتاقک های گوردخمه مایه شگفتی و شوربختی است

بخشی از گوردخمه را که تاراجگران شکسته اند


وضعیت بسیار بد سقف گوردخمه

شکستگی و گل سنگ ها در بدنه و فضای بیرون گوردخمه

پله هایی که به تازگی میراث فرهنگی در کنار گوردخمه و برای دسترسی به آن برپا کرده و جای شگفتی دارد

دست کَندهای پلکانی بالای گوردخمه و روی کوه که برای دستیابی به گوردخمه بوده است

حفاری های غیرمجاز در محوطۀ باستانی گوردخمه که به سازه های معماری آسیب رسانده است


سازه های معماری پیرامون و محوطه گوردخمه که شاید این مکان را بتوان دژ یا چیزی همانند آن در روزگار باستان دانست

گاوداری و ساخت و سازها در پایین گوردخمه و حریم اثر ملی

دهانه ورودی گوردخمه سنگر ماکو

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان