تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

میراث جهانیِ گنبد قابوس یا همان برج آجری قابوس در شرایط خوبی به سر نمی برد. نَم و رطوبت به درون سازه رِخنه کرده و سراسر بخش پایینی برج را فرا گرفته است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، ارزشمندترین اثر مِهرازی (معماری) دورۀ اسلامی استان گلستان و بلندترین برج آجری جهان با گنجایش (ظرفیت) و توانمندی های فراوانی که دارد همچنان در زادگاه خود ناشناخته مانده و مردم شهر هنوز نتوانسته اند با آن پیوندی برقرار کرده و در واقع با این میراث جهانی بیگانه هستند. همچنین نبود آموزش و پالایش فرهنگ از سوی مدیران و سرپرستان (مسوولان) فرهنگی در میان مردم شهر که اَندک بازدیدکنندگان این میراث جهانی به شمار می آیند، اَنگیزه ای شده است که آنان با رفتارهای نابِهنجار خود همانند آواز خواندن و یا صدا درآوردن و پای کوبیدن بر کف سازه به بهانۀ بازتاب (انعکاس) صدا در گنبد، نشستن بر روی سکوی درون برج و دست کشیدن و لَمس کردن آجرهای سازه و بهره گیری از فِلاش دوربین که همۀ این کارها برای این یادگار بی همتا تهدید به شمار آمده و آسیب رسان است، اقدام کنند. کمبود نیروی نگهبان و نبود نیروی یگان حفاظت میراث فرهنگی پس از ساعت اداری در درون محوطۀ یک اثر جهانی که جای شگفتی نیز دارد از دیگر دشواری های پیش روی بزرگ ترین برج آجری جهان است.

اما بی گمان نَم و رطوبتی که به درون سازه رِخنه (نفوذ) کرده و شوره های سپید رنگی که در بالای برج پدیدار شده و از همه بدتر عوامل بیولوژیکی یا همان رویش گیاهان و گُل سنگ ها بر روی گُنبد مخروطی شکل برج، خطری جدی برای آن به شمار می آید. این درحالی است که به گفتۀ مدیر پایگاه جهانی گنبد قابوس بنا بوده که طرح بِازآرایی (مرمت) اضطراری و پاک سازی گُل سنگ ها و سم زدایی برای از میان بردن بذر گیاهان از فروردین ماه امسال آغاز شود (خبرگزاری مهر، سه شنبه 15 فروردین ماه، شناسۀ 3944154). اما تا کنون حتا گام نخستین طرح نیز به اجرا درنیامده است! از سویی دیگر، موضوع بوستان (پارک) چسبیده به این یادمان جهانی در حریم درجه یک آن، به گفتمانی چالش براَنگیز میان نهادها و دستگاه های اجرایی و شهری تبدیل شده است. بوستانی که به باور کارشناسان میراث فرهنگی باید به بیرون از حریم درجه یک میراث جهانی برج قابوس جا به جا شود (منتقل شدن). وجود کالاهای چینی و فرنگی به عنوان صنایع دستی بومی و کسب و کار دست فروشان در کنار اثر جهانی به همراه وسایل بازی و آسایش و سرگرمی کودکان و نوجوانان در بوستان محله ای، چهرۀ ناخوشایندی را به نمایش گذاشته است و با روح یک اثر تاریخی و جهانی ناهمخوان است. باید دانست مهم ترین گفتمان دربارۀ یادمان های تاریخی، پاسداشت حُرمت آنان است. همچنین این گونه کارها با قانون های میراث فرهنگی و منشورهای بین المللی حفاظت از یادمان های تاریخی ناسازگار است.

گسترش اَفسار گسیختۀ شهر و پیشرفت نادرست خانه های مسکونی تا نزدیکی اثر در دهه های گذشته که اگر پیشگیری نشود در آینده ای نه چندان دور تهدیدی جدی برای برون رفت (خروج) از میراث جهانی آن خواهد بود، دیگر دشواری برج جهانی قابوس به شمار می آید.

میراث جهانی برج قابوس با همۀ توانایی ها و ارزش فراوانی که دارد پس از گذشت 5 سال از ثبت جهانی آن، همچنان تنها است و هنوز مردم شهر نتوانسته اند با آن ارتباطی برقرار کنند. از همین روی نیز، مردم شهر آن را پاس نداشته و با میراث جهانی خود بیگانه اَند. نبود هماهنگی میان دستگاها و نهادهای شهری و فرهنگی و نرسیدن به یک اتفاق نظر فراگیر (جامع) در میان مدیران شهری برای پیوستگی فرهنگی اثر جهانی با مردم و کم کاری های سرپرستان فرهنگی به ویژه سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و پایگاه میراث جهانی گنبد قابوس در این زمینه، از اَنگیزه های دوری مردم از میراث جهانی برج قابوس است.

میراث جهانی گنبد قابوس

یکی از یادمان های ویژه و برجسته در مِهرازی دورۀ اسلامی، گنبد قابوس است. این یادمان که پانزدهمین اثر از آثار ایران در فهرست یونسکو است در 3 کیلومتری شمال خاوری (شرقی) شهر باستانی گرگان (جرجان) در سال 397 مَهی (قمری) ساخته شده است که می توان آن را یک یادمان هم برای شهر و هم سازندۀ آن، کاووس پور وُشمگیر دانست.

قابوس وُشمگیر که بود

کاووس (قابوس) پسر وُشمگیر، نامدار به شمس المعالی (403 - 336 مَهی) پرآوازه ترین پادشاه آل زیار است. وی به عنوان مردی دانشمند، هنرپرور، نویسنده ای زبردست، پُشتیبان (حامی) نویسندگان، هنرمندان و چکامه سُرایان (شاعر) هم روزگار خود به شمار می رفت. از جمله این دانشمندان می توان به ابوریحان بیرونی و پورسینا اشاره کرد.

معماری گنبد قابوس

مصالح اصلی سازه از آجر معمولی و ریشه دار در بام و گچ است. بلندای سازه از پِی تا سقف 62 متر و 88 سانتی متر است. کُلفتی دیوار آن 4 متر و 80 سانتی متر است. بدنۀ دایره ای شکل بیرونی گنبد قابوس دارای 10 ترک (همانند ستاره 10 پر) است. این ترک ها که در پیرامون آن و به فاصله های یکسان از یکدیگر جای دارند، از پای بست سازه آغاز و تا زیر سقف گنبدی دنباله می یابد. این ویژگی، کشیدگی بلندای سازه را نمایان تر نشان می دهد. سازه دارای گُنبد مخروطی به بلندای 15 متر و 87 سانتی متر است. بلندای کل سازه از کف تپه تا اوج سقف شیبدار 52 متر و 84 سانتی متر است که در بخش خاوری آن روزنه ای ساخته شده است. محیط درونی آن 30 متر و 144 میلی متر و محیط بیرونی 60 متر و 288 میلی متر است. ورودی سازه در سمت جنوب خاوری است که در سر درِ هلالی آن، گلوی چفدآویزی (مقرنسی) جای دارد که به نظر می رسد یکی از نخستین کاربردها و توسعۀ این نمونه آرایش ها (تزیینات) در مِهرازی اسلامی ایران بوده است. آجر نوشته های (کتیبه) گنبد قابوس با دبیرۀ (خط) کوفی بنایی (معلقی) با نگرش به سادگی سراسر خوانا و برجسته هستند که در دو ردیف در بدنۀ سازه در قاب های مستطیلی به گونۀ توازن (قرینه) در بالا و پایین تکرار شده است. نوشته ها از گوشۀ خاوری آغاز شده است.

برگردان آجر نوشته ها به پارسی : 1- به نام خداوند بخشنده مهربان 2- این است کاخ با شکوه 3- امیرشمس المعالی 4- امیر پسر امیر 5 – قابوس فرزند وُشمگیر 6 – فرمان داد به ساخت آن در زندگانی اَش (حیات) 7- سال نود و هفت 8- و سیصد مَهی 9- و سال هفتاد و پنج 10 – و سیصد خورشیدی.

متن آجر نوشته ها نشان می دهد که سازه در زمان قابوس پسر وشمگیر ساخته شده و تاریخ برپایی آن سال 397 مَهی برابر با 375 یزدگردی و 385 خیامی (خورشیدی) و سال 1006 و 7 میلادی است.

پروفسور آرتور پوپ در مورد برج قابوس می نویسد : در زیر سمت خاور کوه های البرز و در برابر بیابان های پهناور آسیا یکی از بزرگ ترین شاهکارهای مِهرازی ایران با همۀ شکوه و بزرگی خود قد براَفراشته است. این سازه گنبد کاووس، آرامگاه کاووس پور وشمگیر است و برج آرامگاه از هرگونه آرایش به دور است. جنگنده ای با نیروی ایمان در نبرد رو در روی، پادشاهی چکامه سُرا در نبرد با جاودانگی (ابدیت)،،، آیا آرامگاهی چنین بزرگ و توانا وجود دارد.

ویل دورانت نیز در مورد آن نوشته است : گرگان در سدۀ 10 میلادی (روزگار زیاری ها) یکی از سرزمین های بزرگ ایران بود و به امیران روشنفکر نامور بود، همانند کاووس وشمگیر که پورسینا را به دربار خود خواند. این شهر گنبدی 52 متری دارد.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

راه دسترسی ورودی به تپه ای که برج قابوس بر روی آن ساخته شده است

برج کاووس پور وشمگیر که به برج قابوس نامدار است. شاهکار معماری ایرانی و میراث جهانی

نم و رطوبت گسترده ای که در بخش پایین بنا را فرا گرفته است


شوره های سپید رنگی که در بالای بنا و روی کتیبه ها پدید آمده است

گیاهان خودرو و گل سنگ ها به جان گنبد مخروطی شکل بنا افتاده است

ترک در دیواره بنا و جدا شدن برخی از آجرهای قاب کتیبه

یادگاری نویسی ها با اشیای نوک تیز که در جای جای بنا دیده می شود


بنای هلالی شکل در ورودی برج که ترک خورده است

نشستن بر روی سکوی درون برج و فریاد زدن مردم برای بازتاب صدا که تهدیدی جدی برای تنها میراث جهانی شهر و استان است


فضای درون برج که یک بنر هشدار برای رعایت قانون میراث جهانی و طرحی از پوشش ترکمن در کنار آن است

معماری شگفت انگیز درون سقف برج بنا که دایره ای شکل است

ساخت و سازهای اَفسار گسیخته در حریم درجه یک بنا که در دو دهه گذشته گسترش یافته است


تصویر هوایی از اشمیت در سال 1316 خورشیدی. این نگاره نشان می دهد که چگونه ساخت و سازهای افسارگسیخته در چندین دهه گذشته شکل گرفته است

بوستان محله ای در کنار اثرجهانی باید هرچه زودتر منتقل شود تا روح اثر درک شود

فروش کالاهای چینی و بدرد نخور از سوی دستفروشان در کنار اثر جهانی مایه شگفتی است

مردم شهر برای تفریح به بوستان محله ای می آیند، ولی از اثر جهانی بازدید نمی کنند و پیوند آنان با اثر قطع است!؟

تصویر سه بعدی سازی از برج جهانی قابوس
 

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان