تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

سازۀ تاریخی «شُترگلویِ» ماهان در استان کرمان که شاهکار هنرمهندسی  و مِهرازی ایرانیان است با همۀ چشم نوازی و زیبایی هایش، به ویرانه ای تبدیل شده و روزگار ناخوشایندی را سپری می کند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، سازۀ «شترگَلو» وابسته (مربوط) به دورۀ قاجار بوده و در درون شهرستان ماهان جای گرفته  و با شمارۀ 1565 در تاریخ 18 مهرماه 1356 به ثبت ملی رسیده است. اما با وجود ثبت در آثار ملی کشور، همانند بیشتر یادمان های تاریخی و فرهنگی، تنها به بهانۀ نبود بودجه در گوشه ای به حال خود رها شده و رو به ویرانی است. بیشتر گچ بری های زیبای یادگار قاجاریان که شاهکار هنر معماران ایرانی در این سازه است، ترک خورده و یا فرو ریخته است. ستون های بی شمار آن شکسته و ترک خورده و یا رو به نابودی است. چَفدآویزهای (مقرنسی) بی همتا و چشم نواز «شُترگَلو» ی ماهان در بخش هایی ترک خورده و ریزش کرده است. برخی از درهای چوبی این سازۀ بی مانند (منحصربه فرد) رُبوده شده و دیگر درها نیز از وضعیت خوبی برخوردار نیستند. انبوه زباله های خانگی که همسایه های این یادمان ملی درون آن ریخته اند با بوی بسیار بدی که برجای مانده، افزون بر چهرۀ زشت و زننده ای که به نمایش گذاشته است، اَندک گردشگران و بازدیدکنندگان را فراری خواهد داد. یادگاری نویسی ها و خَراش بر روی دیوارهای اتاق ها و گچ بری ها و درها، صحنۀ بسیار زشتی را به یادگار گذاشته و به آن آسیب رسانده است. بخشی از کاشی های کف راهروها و اتاق ها از جا کَنده شده و بر روی هم ریخته شده است. گذشت زمان به همراه عوامل محیطی و طبیعی و رها کردن آن از سوی سازمان میراث فرهنگی، مایۀ خوردگی بخش هایی از نمای سازه شده است. یادگار بی همتای قاجاریان که شاهکار هنر مهندسی و مِهرازی (معماری) ایرانیان است، هم اینک و در فصل زمستان به مرکزی اَمن برای معتادان و ولگردان تبدیل شده است!

دشواری های سازۀ «شترگَلو» ی ماهان پایانی ندارد و اگر بخواهیم به همۀ آن ها بپردازیم، باید " مثنوی هفتاد مَن " را نگاشت.

 اما با همۀ این چالش ها، هنوز ساختار یا همان شاکلۀ سازه سالم و استوار است و با بودجۀ کمی می توان آن را بازسازی و بازآرایی (مرمت) کرد. ولی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کرمان بر آن است که سرمایه گذاری در بخش خصوصی برای این سازه پیدا کند و پس از آن سرمایه گذاراقدام به بازسازی و بِهسازی سازه کند!؟ و به همین انگیزه چند سالی است که این یادگار ارزشمند را به حال خود رها کرده است که جای بسی دریغ و افسوس دارد. همچنین بهتر و شایسته تر آن است که سازمان میراث فرهنگی دستی بر روی این سازه بکشد و دست کم آن را تمیز و بِهسازی کند تا سرمایه گذار هم در آینده اراده و تمایلی برای بازآرایی و بهره برداری داشته باشد.

شُترگَلوی ماهان چگونه سازه ای است ؟

شترگَلو به نمونه ای سازۀ آبی سنتی گفته می شود که کار جا به جایی آب را از مکانی به مکان دیگر انجام می دهد، به نوعی که اگر در گذر آب بازدارنده ای همانند جاده، رودخانه و ... جای گرفته باشد، به گونه ای که سطح بازدارنده از گذر آب پایین تر باشد، می توان با ساخت شترگلو به آسانی آب را جا به جا کرد. کارکرد (عملکرد) شترگلوها به عنوان سازه های آبی سنتی، به نوعی همانند سیفون های وارونه (معکوس) به عنوان سازه های آبی امروزی است. در گذشته برای این که امنیت باغ ها و خانه هایی که در گذر آب کاریزها (قنات) و چشمه ها جای داشتند تامین شود، ورودی و خروجی آب را به گونه ای طراحی می کردند که هیچ موجود زنده ای نتواند وارد شود. برای این نگرش (منظور) در زیر دیوارخانه، آبراهه ای (کانال) به شکل زاویۀ منفرجه (زاویه ای که بیشتر از 90 درجه باشد) می ساختند تا آب از یک سمت با بلندای مناسبی پایین رفته و از سوی دیگر سازه به روش ظرف های مرتبط بالا بیاید. و از آن جا که شکل این آبراهه ها به گردن و گلوی شتر همانند است به چنین سازه ای «شترگلو» می گفتند. از ویژگی های ساختمان شترگلوی ماهان این است که درون این سازه یک فوارۀ بزرگ جای دارد که هنگامی آب درون آن جریان داشته باشد، صدای کاروان شتر به گوش می رسد. در مرکز ساختمان حوض خانه ای زیبا که بالای آن سقف بلند و گنبدی شکل و هنر چَفدآویز کاری شده است، جای دارد. همچنین وجود بادگیرها  در این سازه، ارزش آن را دوچندان کرده است.

محمد بَرشان، نویسندۀ کرمانی و پژوهشگر آب ها در همین زمینه به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « ساختمان شترگلوی ماهان اثری است که اندیشۀ مِهرازی و باغ داری را یک جا در خود گِردآوری کرده است. و این ویژگی جایگاه آن را از دیگر یادمان های شهر جدا ساخته است. ما سند استواری دربارۀ تاریخچۀ دقیق ساخت این سازه در دست نداریم، ولی بی گمان می توان گفت، شترگلوی ماهان هم زمان با ساخت باغ جهانی شاهزاده ماهان از سوی فرمانروای وقت برای آسایش بیرون از باغ شکل گرفته است. در واقع به فراخور دوران، ساختمان پرشکوه (مجلل) و شاهانه برای آسایش فرمانروای وقت در نظر گرفته شده است و پیوند نزدیکی میان معماران باغ شاهزاده و سازۀ شترگلو وجود داشته است. در واقع می توان گفت مدیریت مِهرازی یکسانی در ساخت این دو سازه اجرا شده است. این سازه از سوی معماران چیره دستی ساخته شده که از مِهرازی باغ های ایرانی و سازه های باغی آگاهی کافی داشته اند. همچنین نمودار (شاخص) برپایی شترگلو در این ساختمان همان چیزی است که در باغ فین کاشان به کار رفته است و شترگلوی عباسی (صفوی) و شترگلوی فتحعلی شاهی (قاجاری) از مهم ترین سنجه های شترگلو در آن زمان بوده اند».

این پژوهشگر کاریزها در دنبالۀ سخنانش افزود : « آب مورد نیاز شترگلو از کاریز وکیل آباد فراهم می شده است که هنوز گذر آن برجای مانده است. پیشینۀ کاریز وکیل آباد به درازای تاریخ ماهان است و در زمان ساخت شترگلو، کاریز ویرانی به شمار می آمده است. محمد اسماعیل خان وکیل الملک این کاریز را دوباره زنده (احیاء) کرد و آب به ساختمان شترگلو رسید. آب کاریز پس از گذشتن از شترگلو به جلوی آستانه می رسیده است. همچنین وکیل الملک روستای اسماعیل آباد جوپار را بُنیاد نهاد و کاریز آن را حَفر کرد».

بَرشان دربارۀ ارزش فراوان و هنرمندی معماران شترگلوی ماهان نیز گفت : « این سازۀ بی همتا به انگیزۀ بهره از آجرهای سفالی در پوشش سقف و شیب بندی درست و زیبنده از رِخنۀ باران و باد در اَمان و استوار مانده است و اِنگاره های ارزشمندی در گچ بری، چَفدآویزها، سنگ فرش، فضاهای درونی حوض خانه، درهای چوبی زیبا در نمای بیرونی، نمونۀ مصالح به کار رفته در گذر آب و دیگر موارد موجود، همه و همه از گیرایی های (جاذبه ها) پُرهوادار شیفتگان مِهرازی سنتی ایران به شمار می روند. این سازه دارای یک هَشتی است که پیرامون آن اتاق های پنج دری و سه دری و سازه های خِشتی ساخته شده اند.

وجود هیمه سوزهای (شومینه) زیبا و رَف های مترادف اوج زبردستی معماران را روایت می کند. از محل این ورودی آب به دو بخش دیگر ساختمان رَهنمون می شده است. بخش نخست به آخور (اصطبل) می رفته که برای بهرۀ اَسپان، میرآخوران، مهتران و همراهان مهمانان در نظر گرفته شده است و بخش دیگر به محل ظرفشوی خانه می رفته است. ظرفشوی خانه در واقع همان شربت خانه نیز به شمار می آمده است».

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، نفس های شترگلوی ماهان به شماره افتاده است، کاش تا دیر نشده، برایش کاری کنیم. پیش از آن که افسوس بخوریم.

نگاره های زیر را که به تازگی در هوای نیمه بارانی گرفته شده است، ببینید :

سر در زیبای ورودی بنای شترگلوی ماهان با گچ بری های ارزشمند

در آغاز ورود به بنا به نابودی درختان برخورد خواهید کرد که مایه افسوس است

تزیینات و مقرنس هایی که در حال نابودی است

حوضچه ای هشتی شکل و زیبا در میانۀ بنا، خودنمایی می کند

گچ بری های بسیار ارزشمند بنا در بخش اصلی. و در بالای پشت بام، بادگیرها جای گرفته است

گچ بری های زیبا و تزیینات بنا، یکی پس از دیگری از صحنه تاریخ حذف می شود تا شاید فریادرسی پیدا شود، شاید

بنای شترگلوی ماهان کرمان با این همه ارزش و زیبایی به حال خود رها شده است

بنایی که قابلیت های فراوانی دارد و می توان با احیاء آنرا حفظ کرد و انگیزه رونق گردشگری در منطقه شود

بخشی از بنا که به دپوی زباله ها تبدیل شده است

بادگیرهای ارزشمند و بسیار زیبای بنای شترگلو که همچنان استوار است

بنای شترگلو از پشت و بیرون بنا که محل گذر آب کاریزها نیز نشان داده شده است

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان