تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه گردشگری- سیاوُش آریا*
بزرگ ترین و شگفت اَنگیزترین گنج خانه یا همان موزۀ منطقه ای جنوب خاور کشور، گنج خانۀ شهرستان زاهدان است. گنج خانه ای ناشناخته و بی همتا که انسان را به ژرفای تاریخ می برد.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، سومین گنج خانۀ (موزه) بزرگ و استاندارد کشور که آثار ارزشمندی را در زمینۀ باستان شناسی، زیست بوم شناسی و میراث فرهنگی در خود جای داده است، گنج خانۀ زاهدان است که در جنوب خاور (شرق) کشور خودنمایی می کند. گنج خانۀ زاهدان در سال 1390 گشایش یافته است و پس از گنج خانۀ ایران باستان در تهران و گنج خانۀ آذربایجان در شهرستان تبریز، سومین گنج خانۀ استاندارد و مجهز کشور است که دارای بخش های گوناگون است.
گنج خانۀ زاهدان، تنها گنج خانه ای است که از همان زمان ورود به محوطۀ آن، انسان را به تاریخ باستانی و اُستوره های کهن ایرانی فرا می خواند و به اَندیشه وا می دارد. تندیس های براَفراشتۀ سِپهبُد سورنا، گَرشاسب، پهلوان نامدار ایرانی و رستم دستان، قهرمان ملی ایرانیان، یعقوب لیث صفاری، بُنیادگذار زبان پارسی در دورۀ اسلامی و ...، در همان آغاز ورود به محوطه و پیش از ورود به گنج خانه، با تو سخن می گویند. اُستوره های کهنی که از خُردسالی در دفتر وَرجاوَند شاهنامۀ فردوسی، همۀ فرزندان ایران با آن آشنا شده اند. و هم اینک بخشی از این دلاوران پاک و بی باک را در جلو چشم های خود می بینید.
سرزمین باستانی سیستان از دیر باز، گاهوارۀ تمدن و فرهنگ ایرانی بوده است و پهلوانان و دلاوران فراوانی در این سرزمین زیسته و از خود یادگارهای ارزشمندی به جا گذاشته اند ...
گنج خانۀ بزرگ منطقه ای جنوب خاور ایران در شهرستان زاهدان در سه اَشکوبه (طبقه) و در سه بخش بُنیادینِ باستان شناسی، مردم شناسی و زیست بوم شناسی راه اندازی شده است و گُستردگی آن به 13000 هزار مترمربع می رسد. گنج خانۀ بزرگ زاهدان بر آن است تا با شناسایی (معرفی) منطقۀ جنوب خاور ایران در بخش های گوناگون، تعریف کامل و فراگیری (جامع) از منطقه ارایه دهد. پدیداری این گنج خانه در سنجش منطقه ای با نگرش به تاریخ و پیشینۀ کهن استان سیستان و بلوچستان برای شناسایی و نمایش آثار و بقایای تاریخی این سرزمین باستانی، اَمری بایسته (ضروری) به شمار می آمده و از همین روی بوده که این گنج خانه برپا شده است.
گنج خانۀ بزرگ زاهدان با شناسایی آثار فرهنگی و داده هایی (اطلاعاتی) که دستاورد کاوش های باستان شناسی در شهر سوخته سیستان، اِسپیدژ بلوچستان، شهداد و جیرفت کرمان و همچنین صحنه هایی از زندگی روزانۀ باشَندگان (ساکنان) منطقه و فرهنگ و شناسایی نمونه های جانوری بومی سه بخش سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و کرمان با نگرش به تاریخ، پیشینه، آب و هوا (اقلیم)، موقعیت جغرافیایی، فرهنگ و هنر این منطقه ها است، می پردازد. بخش های جانبی گنج خانه در برگیرندۀ آکواریوم، شیب راه (رَمپ)، کتابخانه، واحد اسناد و مدارک، سالن نمایش، تالار پژوهش برای فعالیت های پژوهشی و بررسی علمی، تالار رایانه، کارگاه های آموزشی، فنی، اتاق ساخت نمونک (مولاژ)، اتاق مرمت اشیاء، مخزن، کارگاه عکاسی، سالن هَمایش ها (اجتماعات)، کلاس های آموزشی، فضاهای اداری و صحنۀ نمایش روباز (سِن) با گنجایش 150 تَن (نفر) است.
گنج خانۀ بزرگ زاهدان را باید گنج خانه ای کامل از فرهنگ و هنرهای سنتی (صنایع دستی) منطقه نیز دانست که در آن با تابلوهای نقاشی در اندازۀ بزرگ به شناسایی هنرهایی همانند خامه دوزی، سوزن دوزی، پریواردوزی، سکه دوزی، گلیم بافی و ... می پردازد. همچنین چندین تابلو نقاشی از اُستوره های کهن ایرانی همانند رزم رستم و اَشکَبوس، رزم بانو گُشنسب و سهراب و رستم و سهراب اثر برجستۀ حسین قوللر آقاسی در دورۀ قاجار خودنمایی می کند.
اما دو اثر فرهنگی ارزنده و جهانی در این گنج خانه از شگفت اَنگیزترین شهر جهان باستان یعنی شهر جهانی سوخته از ارزش بسیار ویژه ای برخوردار است. 1 – قدیمی ترین کارد پزشکی (جراحی) جمجمه : در یک گورسپاری دسته جمعی که وابسته به 4800 سال پیش است و در میان بقایای اسکلت های 13 فرد به گور سپرده شده، جمجمه جوانی پیدا شده است که بخش راست آن دارای یک بریدگی ژرف مثلث شکل است که بر پایۀ پژوهش ها و بررسی های باستان شناسی و مردم شناسی، نتیجۀ انجام یک عمل کارد پزشکی برای درمان بیماری «هیدروسفالی» بر روی این جمجمه بوده است. این جمجمه وابسته به دختری 12 تا 13 ساله است که به بیماری «هیدرو سفالی» دچار بوده است و در پیرامون سال های 2800 پیش از میلاد، پزشکان شهر سوخته بیماری وی را تشخیص داده و با انجام یک عمل کارد پزشکی و سوراخ کردن جمجمه او را درمان کرده اند.
2 – کهن ترین پویانمایی (انیمیشن) یا نقاشی متحرک جهان : یکی از اشیاء بی همتای شهر سوخته، جام پایه دار نقش دار است. نشان دادن جانوران در صحنه های گوناگون در همۀ محوطه های پیش از تاریخ اَمری رایج بوده است. اما تفاوت این جام با آوَندهای (ظروف) همانند خود در آن است که هنرمند شهر سوخته در نقاشی این آوَند کوچک سفالی، کوشیده است تا معنا و مفهوم حرکت و جا به جایی را در پنج مرحلۀ گوناگون نشان دهد. در این صحنه، بزی را نشان داده اند که با آرمان (هدف) جای دادن یک بوته گیاهی، خود را به آن رسانده و با بالا رفتن از این بوته از آن خوراک می خورد. این کار شاید نخستین کوشش انسان باشَنده فلات ایران در نشان دادن حرکت یا به تعریف امروزی پویانمایی باشد.
در پایان به شناسایی سِپهبُد سورنا می پردازیم : یکی از سرداران بزرگ و نامدار سیستانی و نیز یکی از هفت خاندان ایرانی در زمان اَشکانیان و هم دورۀ اَرشَک سیزدهم (اُرد یکم) است که از دید نژاد، نامداری و دارایی پس از شاه، جایگاه نخست را داشت و به انگیزۀ نجابت خانوادگی در روز تاج گذاری پادشاه حق داشت که کمربند شاهی را به کمر ببندد. سورنا فرمانده نخستین سپاه ایران با رومیان بود که برای بار نخست، رومیان را با شکست سخت و تاریخی رو به رو کرد و بر کراسوس، سردار رومی چیرگی یافت. سورنا، اُرد پادشاه را به تخت نشاند و شهر سلوکیه را گرفت.
گنج خانۀ بزرگ زاهدان در بلوار مطهری جای گرفته است. از هم اینک می توانید برای جشن جهانی نوروز برنامه ریزی کنید و تعطیلات را به بزرگ ترین و ارزشمندترین گنج خانۀ کشور بروید. یادتان باشد برای بازدید علمی از گنج خانۀ زاهدان بیش از سه ساعت، زمان نیاز دارید. دیدن گنج خانۀ بزرگ زاهدان در هرفصل از سال، زیبایی ویژۀ خود را دارد. پس آن را از دست ندهید.
در زیر نگاره هایی که به تازگی گرفته شده است را ببینید :
تندیس سپهبد سورنا از جنس مس در ورودی موزه خودنمایی می کند
ورودی موزه زاهدان، بزرگ ترین موزه منطقه ای جنوب شرق کشور
تپانچه از جنس آهن و چوب، دوره قاجار
ظرف سفالی درب دار، دوره سلجوقی
برگی از بوستان سعدی، سده 11 قمری، امانت از موزه رضا عباسی
نقاشی رستم و سهراب، اثر حسین قوللر آقاسی 1321 قمری
تندیس های بخش مردم شناسی و آیین های بومی
خمره سفالی، اشکانی، ایرانشهر
سنگ ساب. دهانه غلامان، زَهک - زابل. دوره هخامنشی
سالن مجهز آثار پیش از تاریخ
سنگ نگاره با نقش حیوان، خاش، بلوچستان، پیش از تاریخ
نمونه بازسازی شده یکی از تدفین ها در شهر سوخته
اشیای استخوانی، شهرسوخته، هزاره سوم پیش از میلاد
پیکرک سفالی حیوانی، شهرسوخته، هزاره سوم پیش از میلاد
شانه چوبی. شهرسوخته، هزاره سوم پیش از میلاد
لیوان های گلابی شکل، شهرسوخته، پنج هزار سال پیش
مهره های لاجورد و عقیق. شهرسوخته، هزاره سوم پیش از میلاد
کهن ترین انیمیشن جهان، شهر سوخته
قدیمی ترین جراحی جمجمه. دختر نوجوان، 4800 سال پیش، شهر سوخته
وزنه سنگی، جیرفت کرمان، هزاره سوم پیش از میلاد
ظرف سنگی. جیرفت کرمان، هزاره سوم پیش از میلاد
سردوک سنگی. شهداد کرمان، هزاره سوم پیش از میلاد
شمشیر از جنس مفرغ، چهار هزار سال پیش، سیستان
ظرف سفالی لوله دار، اسپیدژ، بلوچستان، پنج هزار سال پیش
*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی و گردشگری – دبیر انجمن مهرگان