تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

تاق سنگی یا به زبان کُردی تاق «وَه سان» که به نادرستی به آن تاق بُستان می گویند، نام محوطه ای است که نشانه های آن را از هزاره های کهن داریم و پادشاهان ساسانی به انگیزۀ جایگاه ویژه و طبیعت زیبای آن با نگرش به مفهوم منطقه، رُخداد های روزگار خود را در دامان کوه تراشیدند. امروزه سنگ نگاره های ساسانی تاق «وَه سان»، یکی از ارزشمندترین یادمان های تاریخی – فرهنگی کشور به شمار می آیند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، تاق وَه سان یا همان تاق بستان، چند سالی است که با چالش های فراوانی رو به رو بوده است. این مجموعۀ چشم نواز و دلربا دارای بی همتاترین سنگ نگاره های ساسانی کشور بوده که از ارزش بسیار فراوانی نزد کارشناسان و پژوهشگران برخوردار است. اما این مجموعه دچار مدیریت ناکارآمد و غیر متخصص شد و روزگاری اندوه باری را در چند سال گذشته تجربه کرد. تاق بُستان که پروندۀ آن در سیاهۀ ناپایدار (فهرست موقت) سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی یونسکو جای گرفته، بنا است پس از برطرف شدن چالش ها و دشواری های آن از سوی ایران و پس از بازدید کارشناسان و بازرسان و تایید آنان به ثبت جهانی یونسکو برسد. اما محوطۀ تاریخی تاق بستان با چالش های بی شماری رو به رو بوده و بر طرف کردن هر کدام از آنان نیازمند همکاری همۀ دستگاه های دولتی است. مدیریت شهری باید همۀ خانه ها، فروشگاه ها، کبابی و رستوران های پیرامون این محوطه را به جای دیگری برده تا حریم درجه یک آن آزاد سازی شود. موضوع مهم دیگر این محوطۀ تاریخی، نم و رطوبتی است که در چند سال گذشته و بر اثر دخالت های بی جا و انجام کارهای غیر تخصصی و تصمیم های نادرست به جان سنگ نگاره های ساسانی آن افتاده  و این دشواری را به یکی از چالش های بزرگ و ریشه ای تاق بستان تبدیل کرده است. همچنین موضوع بازآرایی (مرمت) و زِدودن این نم و رطوبت ها نیازمند مطالعات گسترده و آسیب شناسی و بهره از استادان با تجربه و چیره دست خواهد بود و نمی توان یک شبه و بدون انجام کارهای نام برده، برای آن نسخه پیچید. به ویژه آن که، تجربه تلخ و ناگوار نابسامانی و پدیداری چشمۀ تاق بستان، خُرده گیری های (انتقادات) فراوان کارشناسان و دلسوزان را به همراه داشته است. ولی چندی پیش جانشین (معاون) میراث فرهنگی کشور در گفت و گو با خبرگزاری ها و روزنامه ها گفته بود، نم و رطوبت از تاق بستان رخت بر بَسته و این چالش رفع شده است. این سخنان همان زمان مایۀ شگفتی همۀ کارشناسان و آگاهان به اَمر شد. اما کسی در این باره اعتراضی نکرد یا شاید گمان می کرد که فریادش به جایی نخواهد رسید. ولی آیا براستی، نَم و رطوبت با این شتاب از تاق بستان رخت بَر بسته است؟ و چه کارهایی برای زِدودن این رطوبت ها انجام شده است تا بتوان این تجربه را برای دیگر سنگ نگاره های کشور به کار برد. در همین زمینه و برای آگاهی بیشتر از کارهای انجام گرفته به سراغ محمد حسن طالبیان، جانشین میراث فرهنگی کشور رفتیم. دکتر طالبیان در پاسخ به این پرسش که چه کاری در راستای زِدودن رطوبت ها انجام شده است، تنها به این جمله بَسنده می کند که کارهایی در دست انجام است و بهتر است شما با دکتر عزیزی، مدیرکل امور پایگاه های سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گفت و گو کنید. تارنمای فرهنگی مهرگان برای پیگیری این موضوع به سراغ فرهاد عزیزی رفت. دکتر عزیزی پس از آگاهی از سخنان طالبیان و پرسش و پیگیری های ما گفت : « در نشستی هستم و خودم به همین شماره زنگ می زنم». اما زنگی از سوی ایشان زده نشد و پیگیری ها و زنگ زدن های پِیاپی ما تا زمان نگارش این گزارش به نتیجه ای نرسید!

اصل داستان چیست؟

 حقیقت داستان آن است که جانشین میراث فرهنگی کشور برای بستن دهان روزنامه ها و خبرگزاری ها و رهایی مجموعۀ تاق بستان از اعتراضات آنان و کُنشگران (فعالان) میراث فرهنگی و مهم تر از همه خریداری آبروی از دست رفتۀ مجموعۀ تاق بستان چنین گفت و گویی را انجام داده است. و هنگامی که با پرسش و چرایی انگیزۀ زِدودن رطوبت رو به رو می شود، در واقع توپ را به زمین مدیر امور پایگاه ها می اندازد و دنبالۀ داستان ... براستی کیست که نداند در این چند سال گذشته چه ها که بر سر محوطۀ ارزشمند تاق بستان نیامده است. چرا آن هنگام که کارشناسان و دلسوزان میراث فرهنگی فریاد اعتراض خود را به گوش مدیران رساندند، آنان به سادگی و آهستگی و بدون پروا (اعتنا) از کنار آن گذشتند. و مهم تر از همه چرا پژوهشکده باستان شناسی میراث فرهنگی سکوت پیشه کرد؟ و پرسش های بی شمار دیگری که در این جُستار نمی گنجد.

باید دانست که میراث فرهنگی کرمانشاه در یک دهۀ گذشته برای زِدودن این نم و رطوبت ها تنها بر روی درزها و شکاف های بالا و کنار سنگ نگاره ها سیمان کشیده است! و با این کار به سادگی و آسودگی از کنار یک چالش بزرگ گذشته است. اما دریغ از این که با بارش باران و برف های زمستانی دوباره نم و رطوبت باز خواهد گشت. مگر این که به گفتۀ جانشین میراث فرهنگی کشور کارهایی در دست اجرا باشد. هر چند که اجرای آن هم به این زودی ها نتیجه نخواهد داد. پس بهتر است مدیران میراث فرهنگی در گفت و گوها و گزارش های خود ژرف نگری (دقت) بیشتری داشته باشند.

تارنمای فرهنگی مهرگان برای آگاهی بیشتر و چگونگی بهره از مواد مرمتی و زِدودن نَم ها به سراغ یکی از کارشناسان مرمت رفته است. سیامک علی زاده، مرمتگر آثار، بناها و اشیاء در همین زمینه گفت : « این که رِخنۀ (نفوذ) نم ها حذف شود، بسیار مهم است. زیرا رطوبت چه به گونۀ فرودی (نزولی) و چه به گونۀ بالارونده هردو زیان آور بوده و تاثیرات منفی و ویران گری را در دراز مدت گذاشته و انگیزۀ نابودی (اضمحلال) سنگ ها خواهند شد. به هر روی اگر در این زمینه کارهایی انجام شده باشد که هر دو نمونه رطوبت به درون ساختار سنگ ها رِخنه نکند، جای سپاس داری دارد».

دکترعلی زاده در دنبالۀ سخنانش افزود : « اما این که برای پیشگیری از رِخنۀ رطوبت فرودی برای درزها و شکاف ها از چه موادی بهره برده شده، بسیار مهم است. نخست این که، پر کردن درزها و شکاف ها باید عمقی باشد. دوم این که، باید از موادی بهره برده شود که سازگاری و هماهنگی از دید ساختاری با سنگ ها داشته باشد. همچنین از دید گرفتگی و گستردگی (انقباض و انبساط) در خِلال فصل های گوناگون با سنگ هماهنگ باشد. و نباید از موادی بهره برد که سپس تر تبدیل به یک دشواری شده و خود انگیزۀ ویرانی شوند. از همین روی نباید به گونۀ مُسکِن برای سنگ های موجود نسخه پیچید. و بهتر است در این زمینه با مطالعه و با بهره از تجربه های کشورهای پیشرفته اقدام کرد. به ویژه که بنا است پروندۀ تاق بستان به ثبت جهانی یونسکو برسد. از سویی، از دید نما و رنگ مواد بهره برده شده، باید دقت کرد که زیاد اختلاف نداشته باشند و تا آن جا که شدنی است به رنگ سنگ ها نزدیک باشد. در پایان نیز، این تزریقات و نفوذ دادن مواد به درون سنگ ها باید با ژرف نگری و بردباری (دقت و حوصله) انجام  بگیرد. به گونه ای که همۀ درزها را پر کنند».

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

درزها و ترک های پشت تاق بزرگ را با سیمان پرکرده اند و جای شگفتی دارد



کارشناسان می گویند در دراز مدت این سیمان ها خود به معضلی تبدیل خواهد شد

نم و رطوبت و سیاهی آن ها که از گذشته پدیدار شده و هنوز وجود دارد

نگاره تاج ستانی خسرو پرویز ساسانی که نیاز ضروری به پاک سازی دارد

نگاره پادشاه (خسرو پرویز) سوار بر قایق که در حال ویرانی است

درزهای بالای نگارکندها را با سیمان پر کرده اند!؟


وضعیت آب چشمه تاق بستان که به کمترین حد خود رسیده است

شوره هایی که از گذشته در تاق کوچک پدیدار شده و هنوز وجود دارد

سنگ نگاره  تاج ستانی اردشیر دوم ساسانی

بخش بالای سنگ نگاره اردشیردوم که با سیمان پر شده است!؟

سمت راست سنگ نگاره اردشیر

آب برکه روبروی سنگ نگاره ها که به کمترین حد رسیده است
 

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان