تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*
غبار فراموشی بر تنِ آتشکدۀ ساسانی روستای «سیاه سیاه میلَگه باباخان» در شهرستان شاه آباد (اسلام آباد کنونی) کرمانشاه نشسته و در گوشه ای به حال خود رها شده است. هم اینک ویرانه های این چهارتاقی در تیررَس تاراجگران یادمان های تاریخی – فرهنگی جای گرفته است.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، بخت آن، همچون نام روستایش سیاه است! در گوشه ای رها شده و غبار فراموشی بر چهره اَش نشسته است. سال های سال است که کسی سراغی از آن نمی گیرد. سال های پرآوازگی و شکوهش را به یاد می آورد. همان روزگاری را که در کنار چشمه ای روان و انبوه درختان سر سبز و کوه های سر به آسمان کشیده، نفس می کشید. اما ... اما امروز روزگار غم باری دارد. ده سالی می شود که از ثبت ملی آن گذشته، ولی کسی یادی از آن نکرده است. تو گویی که تنها و غریب در گوشه ای نشسته و چشم به راه رسیدگی مدیران و سرپرستان (مسوولان) است تا شاید شکوه از دست رفتۀ خویش را باز یابد، شاید...
آتشکدۀ ساسانی «میل میلَه گَه» کرمانشاه یکی از ارزشمندترین آتشکده های باختر (غرب) ایران است. این یادمان که به باور مردم روستا جایگاه خاک سپاری امام زاده ای بوده است در دهۀ پنجاه خورشیدی مورد بررسی برای شناسایی و بازسازی آرامگاه آن جای می گیرد. پس از بررسی و خاکبرداری آن، عناصر وابسته به یک چهارتاقی آشکار می شود. با این همه مورد اَرج مردم روستا و منطقه جای گرفته و به زیارت آن می آیند و ضمن فدیه جانوران (قربانی حیوانات)، نذرهایی نیز، به آن پیشکش می کنند. مایۀ شگفتی است که از آن روزگار تا یک دهه پیش که این یادمان ساسانی به ثبت ملی می رسد، به حال خود رها شده بوده است. هر چند ثبت ملی آن نیز، مَرهمی برای پوشاندن زخم های آن نبوده و این یادگار نیاکانی در گوشه ای به دست فراموشی سپرده شده است. از سویی، این یادمان ساسانی در تیررَس تاراجگران جای گرفته و نابخردان فرو مایه، پایه های سنگی ستون ها را شکسته و در درون چهارتاقی آتش روشن کرده اند که هنوز هم خاکستر آن به چشم می خورد. عوامل طبیعی، محیطی و بیولوژیکی (گل سنگ ها) نیز، رَحمی به آن نکرده و آسیب های فراوانی را به آن رسانده است. اما بی گمان بدترین درد این آتشکدۀ ساسانی، رها کردن آن از سوی سرپرست آن، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است. همچنین پایه ستون های سنگی آن یکی از بی همتاترین (منحصر به فرد) نمونه های موجود در کشور بوده و بایسته (ضروری) است سازمان میراث فرهنگی تمهیدات ویژه ای را برای پاسداری و نگهداری از آن ها به کار گرفته و یا آن ها را به جای بهتر و زیبنده تری جا به جا کند.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، چهارتاقی نامدار به «میل میلَه گَه» بر روی پشتۀ کوتاهی از سنگ های ماسه ای جای گرفته است که گوشه های آن در جهات اصلی ساخته شده است. این چهارتاقی از چهار پایۀ مکعب مستطیل جدا از هم تشکیل شده است. هر چند از سقف سازه هیچ اثری برجای نمانده، ولی می توان بر مبنای چهارتاقی های همانند، چنین پنداشت که در زمان آبادانی، تاق هایی از دو سو، پایه ها را به یک دیگر مرتبط می کرده و گنبدی دایره ای شکل، اجزای این مجموعه را به هم پیوند می داده است. پایه ها یا جرزها با بهره از لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده اند. در مرز میان پایه ها، ورودی هایی در چهار جهت اصلی جای دارد که همانند بیشتر چهارتاقی های روزگار ساسانی به راهرو طواف پشت جرزها پیوند می خورند. هر چند راهرو طواف به درستی دیده نمی شود، ولی شواهد نشان می دهد که چهارتاقی دارای راهرو طواف بوده است. این چهارتاقی، هستۀ اصلی برجای مانده از سازۀ بزرگ تری است که پیوست های (ملحقات) آن در زیر خاک بوده و با انجام کاوش های باستان شناختی وضعیت آن روشن خواهد شد. فضای مرکزی این چهارتاقی، بدون در نظر گرفتن فضای میان جرزها، دارای پلان مربعی به اندازۀ 5/10 * 5/15 سانتی متر است. کف این فضا و راهروهای پیرامون آن، با قلوه سنگ های کمابیش ریز و ملات گچ، کف سازی شده است. از همین روی برای پدیداری سطحی صاف و هموار، در کف سازه قلوه سنگ ها را در ملات گچ فرو کرده (غوطه ور) و سپس روی آن را با لایۀ کمابیش کلفتی از ملات گچ اندود کرده اند. در کف فضای مرکزی سکویی وجود دارد. این سکو با کاراسته های (مصالح) لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده که بخش مرکزی آن در گذشته از سوی افراد نا آگاه برای شناسایی گور امام زاده ویران شده است. در درون سکو شماری پایۀ گچی جا سازی شده که شوربختانه (متاسفانه) کنجکاوی مردمان روستا آنان را به جست و جو و کَند و کاو در کف سازه وا داشته و از این رو عناصر به کار رفته در این چهارتاقی را از میان برده است. از دیگر عناصری که در این چهارتاقی دیده می شود، شمار چهار پایۀ سنگی از جنس سنگ های آهکی است که تنها یکی از آن ها کمابیش سالم برجای مانده است (درهنگام ثبت این یادمان دو تای آن کامل سالم بوده است!). نمونۀ این پایه های سنگی را می توان در محوطۀ آتشکده «شیان» و تپه دژ شیان در همین شهرستان شاه آباد که بر اثر کاوش های نجات بخشی به دست آمده، دید و سنجید. آتشکدۀ «میل میله گَه» اگر چه همانند بسیاری از آتشکده های روزگار ساسانی از جمله آتشکده های «چین ژیه» ایلام و «تُرنگ تپه» است، ولی به گونۀ شگفت انگیزی همانند آتشکدۀ شیان است. همچنین گاهنگاری این آتشکده را می توان به سده های میانۀ روزگار ساسانی نسبت داد.
آتشکده «میل میلَه گَه» در 8 بهمن ماه 1385 با شمارۀ 17046 به ثبت ملی رسیده است.
در نگاشتن این گزارش از جُستار (مقاله)، یوسف مرادی، باستان شناس کرمانشاهی بهره برده شده است.
موقعیت جایگیری این یادمان ساسانی و رها کردن آن بسیار اندوه بار است
آتشکده ساسانی میل میله گه در شاه آباد کرمانشاه
چهار پایه ستونی که برجای مانده و یکی از منحصر بفرد ترین نمونه های پایه ستون است، ولی رو به نابودی است
شکستگی پایه های سنگی ستون ها
ساخت و سازها و خانه ها در حریم یادمان ساسانی
نمونه ای از سفال های برجای مانده
جرزهای بر جای مانده
ولگردان با خیال آسوده در کنار یادمان ملی آتش روشن کرده و به آن آسیب می رسانند
دور نمایی از آتشکده میل میله گه و روزگار امروزینش
*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان