تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

کارشناسان بازار تبریز را یکی از ارزشمندترین بازارهای سرپوشیدۀ پهنۀ ایران و قارۀ آسیا می دانند. این بازار با پهنای نزدیک به یک کیلومتر مربع، بزرگ ترین بازار سرپوشیدۀ جهان است. بازار تبریز در سی و چهارمین نشست کمیتۀ اجلاس جهانی در اَمرداد ماه سال 1389 برابر با 2010 میلادی به ثبت سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی یونسکو رسیده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، بازار تبریز از بازارچه ها، راهروها (دالان)، تیمچه، سرا و کاروان سراهای بی شماری تشکیل شده است. پیش تر به انگیزۀ جای گیری شهر تبریز بر سر چهارراه جادۀ شاهی (به نادرستی ابریشم گویند) و گذر روزانۀ کاروان ها از کشورهای گوناگون آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است. بازار بزرگ تبریز نزدیک سه سده پیش و پس از رویداد زمین لرزۀ تاریخی در سال 1193 مَهی (قمری) به وسیلۀ «نجف خان دنبلی» فرمانروای وقت تبریز بازسازی شده است. تاریخ ساخت این مجموعه به درستی روشن نیست، ولی بسیاری از جهان گردانی که از سدۀ چهارم مَهی تا روزگار قاجاریه از این بازار بازدید کرده اند، دربارۀ آن آگاهی هایی ارایه داده اند. همچنین برخی از پژوهشگران بنای نخستین آن را وابسته به روزگار سلجوقی می دانند. اما آن چه آشکار و مهم بوده، این است که بسیاری از گردشگران و جهان گردان همانند ابن بطوطه، مارکوپولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارت رایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مَقدسی از آبادانی و شکوه بازار تبریز سخن گفته و آن را ستایش کرده اند. بازار جهانی تبریز با داشتن نزدیک 5500 باب حُجره و فروشگاه، 35 باب سرا، 25 باب تیمچه، 30 باب مسجد، 20 باب راسته و راسته بازار، 11 باب راهرو، 5 باب گرمابه (حمام) و 12 باب مدرسه و 40 گونه پیشه (شغل) به عنوان بُنیادین ترین مرکز داد و ستد مردم تبریز و ایران شناخته می شود.

اما با همۀ این ویژگی و ارزش های بازار تبریز و ثبت جهانی آن، بخش هایی از این مجموعه با چالش های جدی رو به رو است. در سقف و کنارۀ دیواره های بخش راسته بازار نو (کنار تیمچه مظفریه) که در روزگار قاجاریه بازآرایی (مرمت) و بازسازی شده است، نَم و رطوبت فراوانی رِخنه (نفوذ) کرده و آن را مورد تهدید جای داده است. بر اثر این نَم، بخش هایی از آجرهای سقف شوره زده و چهرۀ زشت و زننده ای را برجای گذاشته است. و به باور کارشناسان باید هر چه زودتر آسیب شناسی شده و مورد بازآرایی و بِهسازی اضطراری جای گیرد. با این همه، کوشش های ما برای هماهنگی و پیوند با مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی به نتیجه ای نرسید و تا زمان نگارش این گزارش تلفن های ما بی پاسخ ماند! از سویی، با نگرش به نزدیک شدن فصل پاییز و سرما که شهر تبریز را با بارش های فراوان باران و برف رو به رو می کند، بایسته (ضروری) است که هر چه زودتر این چالش آسیب شناسی و بر طرف شود. وگرنه در آینده ای نه چندان دور باید بهای سنگینی را برای آن پرداخت.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، از ویژگی های بازار جهانی تبریز این است که بیشتر تیمچه ها و سراهای بازار دارای سه اَشکوبه (طبقه) است و اَشکوب زیرین ویژه انبار کالا ، اَشکوب دوم تجارت خانه و جایگاه کار و اَشکوب سوم برای آسایش طراحی شده است. راسته های اصلی به وسیلۀ راسته های فرعی به هم چسبیده شده اند و در فضاهای میان آن ها تیمچه ها و سراها برپا شده است. بُرشگاه (تقاطع) راسته ها در سه راهی ها و چهار راهی ها را تاق های آجری گنبدی پوشانده است که بزرگ ترین گنبد بازار، گنبد تیمچه امیر و زیباترین نمونه مِهرازی (معماری) آن، تیمچه مظفریه است. همچنین پروژۀ نوسازی بازار تبریز به عنوان یکی از 5 طرح برگزیدۀ هیات داوران «جایزه معماری آقا خان» در سال 2013 میلادی شد. پاداش به سازمان میراث فرهنگی ایران، دفتر آذربایجان شرقی به عنوان اجرا کننده این طرح داده شد و محمد بهشتی، مشاور فَرنشین (رییس) سازمان میراث فرهنگی کشور از سوی ایران این پاداش را دریافت کرد.

نم و رطوبت به جان راسته بازار  تبریز افتاد

برای پیشگیری از نم و رطوبت در بازار جهانی تبریز باید هرچه زودتر اقدامات مرمتی انجام شود

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان