تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

کمتر کسی است که باغ جهانی اِرَم در شیراز را از نزدیک ندیده باشد یا دست کم نام آن را نشنیده باشد. باغ جهانی اِرم یکی از زیباترین باغ های ایران است که در شمال باختری (غربی) شیراز جای گرفته است. این باغ، بزرگ ترین باغ گیاه شناسی ایران بوده که گل ها و درختان گوناگون فصلی آن در همۀ روزهای سال شادابی ویژه ای دارد و چشم نوازی می کند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، باغ اِرم شیراز به همراه 8 باغ دیگر از شهرهای گوناگون کشور با نام باغ های ایرانی در ششم تیرماه 1390 خورشیدی برابر با 2011 میلادی در سی و پنجمین اجلاس کمیتۀ میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است و زیر نظر دانشگاه شیراز اداره می شود. اما با این همه مدیریت در این مجموعه بیشتر محلی است تا جهانی. یک اثر زمانی که در سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی یونسکو به ثبت می رسد، در سیاهۀ (فهرست) آن سازمان جای گرفته و به همۀ مردم جهان شناسایی (معرفی) خواهد شد و مشمول قانون های جهانی یونسکو می شود. همچنین کشورهایی که یادمان های فرهنگی، تاریخی و یا طبیعی آن ها به ثبت جهانی رسیده است، موظفند به درستی و با همۀ توان خود از آن پاسداری و نگهداری کنند. اما در کشور ما ثبت جهانی تنها انگیزه ای است برای دادن آمار و بر روی کاغذ. کیست که نداند وضعیت یادمان های جهانی ایران چگونه است. اگر در موتور گوگل جست و جوی ساده ای انجام دهید، خواهید دید که در همین 5 ماهۀ نخست سال بیشتر این یادمان ها با چالش های بزرگی رو به رو بوده اند. چرای گاو و گوسپندان در نیایشگاه چغازنبیل، خدشه دار شدن حریم درجه یک شوش، نابسامانی در مجموعۀ شوشتر، کَندن چاهای غیر مجاز از سوی کشاورزان در حریم پارسه (تخت جمشید) و ترک های زمین در پیرامون آن، تنها بخشی از چالش های پیش روی یادمان های جهانی ایران است. یکی دیگر از چالش های بزرگ یادمان های جهانی و ملی ایران این است که برخی از یادمان ها زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اداره نمی شوند. و هر کدام در دست سازمان، نهاد یا اُرگانی است که با پسند (سلیقه) مدیریت آن مجموعه اداره می شود. آن هم نه با قانون های ملی و جهانی میراث فرهنگی. هر چند که سازمان میراث فرهنگی خویشکاری (وظیفه) دارد بر آن ها نظارت داشته باشد و پِیاپی به این مجموعه ها سرکشی کند، ولی واقعیت آن است که این سازمان آن اندازه سرگرم و درگیر کارهای درونی و کاغذ بازی های اداری خود است که دیگر زمانی برای رسیدگی به یادمان های جهانی و به ویژه ملی را ندارد. تازه زمانی که کُنشگران (فعالان) میراث فرهنگی، دلسوزان و خبرگزاری ها و روزنامه ها از وضعیت بد یادمان های تاریخی، فرهنگی گزارشی را پخش می کنند، مدیران میراث فرهنگی از وضعیت یادمان ها آگاه شده و واکنشی نشان می دهند. گاهی سازمان میراث فرهنگی آن چنان درگیر کارهای اداری و درون سازمانی خود است که حتا فراموش می کند که چه خویشکاری دارد و یادمان های ملی و جهانی را به حال خود رها می کند. گواه این سخنان نیز، موضوع ساقه ستون تاریخی در باغ جهانی اِرم شیراز است که به جایگاهی برای نشستن گردشگران و کارگران این مجموعه تبدیل شده است. در شهریور ماه سال گذشته، تارنمای فرهنگی مهرگان درگزارشی با نام ستون تاریخی باغ جهانی ارم، تغییرکاربری داد، از رها شدن این ساقه ستون تاریخی در گوشه ای و وضعیت بد آن نوشت. در همان زمان ستاری، مدیر باغ جهانی ارم در واکنش به این موضوع در روزنامه خبرجنوب شیراز گفته بود، بزودی از کارشناسان میراث فرهنگی می خواهیم تا این ستون را مورد بررسی جای داده و دیرینگی و اصالت آن روشن کنند. اما با گذشت نزدیک به یک سال این ستون تاریخی همچنان در گوشه ای رها شده و بر اثر عوامل طبیعی و انسانی رو به ویرانی است. همچنین سازمان میراث فرهنگی که سرپرست اصلی یادمان های تاریخی، فرهنگی است در درازای این یک سال تنها بینندۀ ویرانی این یادمان تاریخی بوده و حتا به خود زحمت نداده است که از این ستون تاریخی بازدید کرده و آن را به جایگاه اصلی خود و یا گنج خانه (موزه) سنگ شیراز جا به جا کند.

هم اینک شیره های (صُمغ) درختان بر روی این ساقه ستون تاریخی ریخته و با گذشت زمان انگیزۀ پوسیدگی آن خواهد شد. همچنین برخی از گردشگران و کارگران باغ جهانی ارم از آن به عنوان جایی برای نشستن بهره می برند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، این ساقه ستون در بخش پایۀ آن دارای تراش و آراستگی های زیبایی است که دیرینگی آن بیشتر به یادمان های وابسته به روزگار پایانی زندیه و قاجاری می رسد. همچنین روشن نیست که این ستون از کجا و چه زمانی به این جا آورده شده است. و آن که، آیا این ساقه ستون وابسته به کاخ قاجاری درون مجموعه است. به هر روی این ساقه ستون دارای ارزش تاریخی است و از دید هنری و مِهرازی (معماری) ارزشمند به شمار می آید و باید هر چه زودتر به جایگاهی درست و زیبنده جا به جا شود.

تاریخ ساخت باغ ارم به درستی روشن نیست. اما آن چه که از نوشته های رُخدادنگاران بر می آید، دیرینگی آن را به سدۀ پنجم مَهی (قمری) و روزگار اتابک قراچه سلجوقی می رساند. برخی از حافظ پژوهان و نویسندگان نیز با پشتگرمی (استناد) به چکامه هایی از غزل ها و قصیده های حافظ شیرازی که در ستایش شاه شیخ ابواسحاق اینجو سروده است، این باغ را وابسته به شیخ و در روزگار او آباد می دانند. در زمان تیموریان باغ ارم الهام بخش تیمور برای ساختن باغی به همین نام در سَمرکند (سمرقند) بوده است. در روزگار قاجاریه سران ایل قشقایی این باغ را پایگاه خود ساخته و «جانی خان» نخستین ایلخان قشقایی و پسرش محمد قلی خان، دیوار و نخستین بنای باغ را برپا کرده اند. در روزگار ناصرالدین شاه، حسنعلی خان نصیرالملک از بزرگان شیراز، این باغ را از سران ایل قشقایی خرید و کوشک زیبای کنونی را در آن ساخت. این باغ در سال 1345 به دانشگاه پهلوی (شیراز کنونی) واگذار شد و هم اینک نیز در دست این دانشگاه است .کوشک اصلی باغ ارم از دیدگاه مِهرازی (معماری)، نقاشی، تراش، کاشی کاری، گچ بری، خوشنویسی و آجرکاری از سازه های ماندگار روزگار قاجاریه به شمار می آید. هر چند روش و سبک مِهرازی آن، آمیزه ای از شیوۀ صفویه، زندیه و قاجاریه با نگاهی به مِهرازی و آراسته های پارسه (تخت جمشید) است.

نگاره های زیر به تازگی و با گوشی همراه گرفته شده و کمی کیفیت آن پایین است :

شهریورسال گذشته مدیرباغ جهانی ارم گفته بود بزودی دیرینگی این ستون را روشن کرده وآنرامنتقل می کنیم، اما پس ازنزدیک یکسال ... !؟

ستون تاریخی که سال هاست در همین جا رها شده و در حال تخریب است

تزیینات روی پایه ستون که بسیار ارزشمند است

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان