تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه گردشگری – سیاوُش آریا*

خانه های تاریخی افزون بر ارزشمند بودن آنان، بیانگر نگاه فرهنگی و هنری مردمان روزگار گذشته است. همچنین پیشینیان ما با ژرف نگری (دقت) و سادگی و بهره از داشته های خود، سازه هایی را آفریدند که نمودی از زیبایی را به همراه داشته است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان ، خانه های تاریخی کشور ما در هر شهر بسته به شرایط آب و هوایی و سازگاری با محیط برپا شده است. امروزه پاسداری و نگهداری از این میراث گذشتگان بر دوش همۀ مردم و نهادها، سازمان و اُرگان های دولتی است. از همین روی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی که سرپرستی نگاهبانی و پاسداشت این یادمان های تاریخی – فرهنگی را بر دوش دارد، برخی از خانه های تاریخی را خریداری کرده و شرایط بازدید از آن را برای گردشگران و مردم فراهم کرده است.

خانه قاضی (ابوطالب) : این یادمان تاریخی یکی از خانه های زیبا و کمابیش بزرگ موجود در بافت قدیم شهر خرم آباد در استان لرستان است. خانه قاضی در کوی درِ باباطاهر (در بوطار) و گذر نامدار آن کوچه باباطاهر جای گرفته است. خانه وابسته (متعلق) به شیخ ابوطالب دادور (قاضی) پرآوازه و نامدار به «آخوند ابو» است. دادوَران خرم آباد از خاندان های قدیمی شهر به شمار می آیند که از روزگار آغازین (اوایل) قاجار، در خرم آباد پیشه رسمی (منصب) دادوری داشته اند.

خانه قاضی در دو پیشانی مسکونی شمالی و جنوبی ساخته شده است. پیشانی شمالی (بخش بُنیادین سازه) در دو اَشکوب (طبقه) ساخته و فضاهای اصلی خانه را در خود جای داده است. تو رفتگی کمابیش بزرگی جلوی سازه به گوناگونی و زیبایی نمای آن افزوده و انگیزۀ گسترش سطح نورگیری فضاها شده است. پیشانی جنوبی نیز در برگیرندۀ چند اتاق، آشپزخانه، راهرو، سَردر و هشتی زیبای خانه است. این بخش از خانه در یک اَشکوب، کوتاه تر از پیشانی اصلی ساخته شده است. این کار انگیزۀ تابش نور خورشید در زمستان به میانسرا و پیشانی جنوبی خواهد شد. همچنین پشت بام بخش جنوبی سازه، فضای مهتابی دلنشینی را پدید آورده که در ماه های گرم سال به ویژه شب های تابستان فضای زیبنده ای برای همنشینی و خواب افراد خانواده بوده است. خاور (شرق) سازه به گونۀ یک دیوار ساده و بخش باختری (غربی) دارای چند تاق نما است. در گذشته از این تاق نماهای کمابیش کوچک برای فضاهایی همانند انبار هیزم، پخت و پز نان در زمان های گرم سال بهره می برده اند. در پیشانی بُنیادین سازه در اَشکوب همکف دو فضای بلند و کشیده به نام «تُنبی» یا تَنَبیه وجود دارد. در این جا معمار خانه برای کاهش اثر کشیدگی این فضاها، آن ها را به دو بخش، بخش بندی کرده است. در مرکز پیشانی این خانه، اتاق پنج دری و فضای پشتی پیوسته (متصل) به آن جای دارد که در گویش بومی به این فضا «پستوخانه» گفته می شود. در فضای میان تُنبی ها و پنج دری دو اتاق به نسبت کشیده جای گرفته که «پَستو» نام دارد. در اَشکوب یکم همانند اَشکوب همکف دو تُنبی کشیده در دو سوی و یک پنج دری در مرکز پیشانی سازه وجود دارد.

شاه نشین : در پشت پنج دری فضای پیوسته و بزرگ تری به نام شاه نشین یا تالار جای دارد. از این دو فضای به هم پیوسته – پنج دری و شاه نشین برای پذیرایی بهره برده می شده است. در پیشانی جنوبی سازه نیز دو اتاق کوچک دو دری با راهرویی در میان و با کارکردهایی چندگانه وجود دارد. از همین روی بیشتر فضاهای همگانی (عمومی) همانند اتاق های دو دری، آشپزخانه و فضاهای مورد نیاز به پذیرایی از مهمان و نشیمَن در اَشکوب یکم سازه ویژه شده بوده است.

خانه قاضی روی هم دارای 15 اتاق کوچک و بزرگ و راهرو، هشتی، ورودی آشپزخانه، انبار، آبریزگاه (کنارآو) و ... است. پِی خانه از سنگ لاشه و دیوارها از خشت و آجر است. سقف های سازه از تاق آجری (تاق سیس در گویش بومی) و در بخشی از سقف همکف و تیرپوش های چوبی در اَشکوب یکم ساخته شده است. برای استواری و نگهداشت یکپارچگی بیشتر در درون و نمای بیرونی از کش های چوبی برای پایداری دیوارها بهره برده اند. خانه قاضی دارای آذین بندی های آراسته و زیبایی است. نمای سازه سراسر از آجر ساخته شده است. آرایش های آجری بیشتر به گونۀ خفته و راسته ساده و خفته و راسته برجسته است. در رُخ بام سازه از آذین بندی های آجری «زبان گنجشکی» و در سقف فضاهای اَشکوب همکف از آراسته های خفته و راسته آجری بهره برده شده است. نمای درونی بیشتر از گچ بری ساده و «اُرُسی ها» ی دارای شکل های هندسی تازه ای است که در ترکیب با شیشه های رنگی نمای زیبایی را پدید آورده است.

گنج خانه : این بخش در تابستان 1393 برای نشان دادن گوشه هایی از گوناگونی صنایع دستی و هنرهای سنتی لرستان در اَشکوب یکم خانه قدیمی قاضی نامدار به ابوطالب در بردارندۀ 3 تالار و دو فضای کناری گشایش یافته است. و در آن نمونه هایی از دست ساخته های مردم لرستان (شهری، روستایی و عشایر) و هنرهای سنتی جانمایی شده است.

خانه قاضی یا ابوطالب با گستردگی 730 مترمربع در دو اَشکوب ساخته شده و وابسته به اواخر روزگار قاجاری یا اوایل روزگار پهلوی بوده و با شمارۀ 2432 به ثبت ملی رسیده است.