تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

تنها سند نوشتاری شهرسازی میراث جهانی بیشاپور کازرون که بر روی ستونی سنگی با دبیرۀ پهلوی اَشکانی و ساسانی نگاشته شده است روزگار ناخوشی دارد و در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی به سر می برد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، ستون های یادبود در شهر باستانی و جهانی بیشاپور که در مرکز این شهر تاریخی جای دارد و سنگ نبشته ای (کتیبه) با دبیرۀ (خط) پهلوی اَشکانی و ساسانی به عنوان تنها سند شهرسازی بر روی یکی از ستون های آن نگاشته شده است در بدترین شرایط حفاظتی و نگهداری به سر می برد و روزگار ناخوش و اندوه باری را سپری می کند و در زیر باد و باران و آفتاب و بر اثر عوامل طبیعی و با گذشت زمان، رو به کم رنگ شدن و پاک شدن است و اگر هرچه زودتر چاره ای ریشه ای و بُنیادین برای آن اندیشیده نشود، در آینده ای نه چندان دور باید این سند زنده و گویا و اَرزنده را تنها در کتاب ها و نگاره ها (تصاویر) دید.

سنگ نبشته های پهلوی پارتی و ساسانی ستون های یادبود در شهر تاریخی و جهانی بیشاپور از مهم ترین اسناد به جای مانده از دورۀ ساسانی است و نزد باستان شناسان، زبان شناسان و پژوهش گران تاریخ از جایگاه ویژه ای برخوردار است. همچنین این سنگ نبشته های پهلوی تنها سند نوشتاری و کهن و دست اول از شهرسازی میراث جهانی بیشاپور بوده و دارای ارزش بسیار فراوانی است. با این همه و با وجود ثبت جهانی شهر تاریخی بیشاپور، این نبشته ها که بر روی یکی از ستون های یادبود خودنمایی می کند بر اثر عوامل طبیعی همانند باد و باران و آفتاب و تغییر دمای شب و روز و هوا زدگی و عوامل بیولوژیکی (گل سنگ ها) و محیطی و گذشت زمان رو به کم رنگ شدن و پاک شدن است و بخشی از سنگ نبشته دیگر قابل دیدن و خواندن نیست و اگر به همین روش پیش برود و آن ها را هم چنان به حال خود رها کنیم، در آینده ای نه چندان دورسنگ نبشته ها از چهرۀ تاریخ و صحنۀ روزگار رخت بسته و پاک خواهند شد.

کارشناسان و کُنش گران میراث فرهنگی خواستار رسیدگی و توجه مسوولان میراث فرهنگی به این سند ارزنده و مهم باستانی هستند. از سویی، کُنش گران میراث فرهنگی تنها راه نجات این سنگ نبشتۀ مهم و ارزشمند را مرمت و حفاظت آن می دانند. همچنین کارشناسان اَمر برای ماندگاری و نگهداری بهتر این یادگار تاریخی فرهنگی پیشنهاد می کنند تا پوشش یا سایه بانی با در نظر گرفتن استاندارهای فراملی (بین المللی) برای آن برپا شود تا از گزند عوامل طبیعی همانند باد و باران و آفتاب در پناه باشد.

یک کارشناس : باید بر روی ستون های یادبود در بیشاپور سایه بان برپا کرد

یک کارشناس و باستان شناس بومی کازرون که در گذشته در شهر تاریخی بیشاپور کار کرده و با محیط و محوطۀ آن آشنا است به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « بی گمان شکوه و بزرگی شهر بیشاپور(به اَندیوک شاپور) چه در زمان آبادانی و چه در گاه امروزین که بازمانده های آن هنوز پابرجا است بر هیچ کسی در جهان پوشیده نیست. شکوهی که زخم یورش تازیان (اعراب) و در دنباله شبانکاره نیز نتوانست از آن بکاهد. شاهکار مِهرازی (معماری) در شهرسازی سدۀ دوم میلادی که چندین شکوه و بزرگی دیگری آن را باشکوه تر ساخته است، سنگ نگاره های گران شاهپوریکم با بر خاک افتادن سه امپراتور رومی در برابر او، سنگ نگاره های بهرام یکم و دوم، پیکرۀ شکوهمند شاهپوریکم در غار شاهپور، آرایه های معماری و... آن را بسیار باشکوه نمود (جلوه) داده است و با گذشت ۱۸۰۰ سال پس از برپایی آن، چنین شکوه و بزرگی برای ما به یادگار مانده است. و این بزرگی و شکوه امروزه چشم به راه یاری ما است. ثبت جهانی شدن یا نشدن به تنهایی افتخار نیست، آنچه مایۀ بالندگی بوده، این است که چگونه از آن نگهداری کنیم. آیا به راستی در محافظت از آن ها در میهن ایران زمین درست عمل کرده ایم؟ بی گمان پاسخ آن گزینۀ نه چندان خوب خواهد بود. مجموعۀ نگهدارنده بدون پشتیبانی های هسته مرکزی هرچند کوشش کند در راه نگهداری، کم تر راه به جایی خواهد برد. و این به نگرش غیرمتخصص درونی و بالاتر این هستۀ مرکزی بر می گردد. به راستی سهم مردم در این میان چه اندازه است؟ شوربختانه باز پاسخ نه چندان خوب خواهد بود.

 رفتار پارکورباز در میراث جهانی پارسه (تخت جمشید)، پرتاپ سنگ به سنگ نگاره ها از سوی برخی از بومیان در میان چشمان دهشت زده (بهت) گردش گران درونی و برون مرزی برای دریافت پول و تفکرات بسیار ابتدایی در مورد آثار تاریخی و نگاه گنج یابی به آن ها بسیار گسترده و در همان حال نگران کننده است. شوربختانه به رغم وجود قانون های بازدارنده، متجاوزان و خراب کنندگان یادگارهای تاریخی به سزای شایستۀ خود نمی رسند و این دور اشتباه هم چنان بر همان مدار می چرخد».

پیشنهاد و راه کارهایی برای نگهداری و محافظت از ستون های یادبود بیشاپور

این کارشناس باستان شناسی که نخواست نامش آشکار شود در بخش دیگری از سخنان خود به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « شهر جهانی بیشاپور به هر بخش آن که نگاه کنیم چیزی کم تر از بخش دیگری ندارد و می نمایاند که بدون یک بخش بی گمان یک انسان ناقص است. جدای از سنگ نگاره ها و سنگ نبشته های (نوشت کَندها) آن ها، سند هویت شهری است که با دل و جان برای پاسداشت شاهپوریکم شاهنشاه ایران و اَنیران ساخته شده است. ستون های سنگی یادبود که با نوشتۀ پهلوی شکسته بیان می دارد این شهر با کوشش «اَپَسای دبیر» ساخته شده و شاهپورشاه نیز آن را از نزدیک دیده و به کوشندگان آن نیز پاداش درخُوری داده است. با گذشت ۱۸۰۰ سال و از سر گذراندن داستان های بسیار، دست طبیعت آسیب هایی به آن وارد کرده است. کوشش ما برای پاسداری و محافظت از این سند که یک هویت ملی به شمار می آید باید در  چند نکته به آن پرداخت.

1- اِسکن لیزر هوشمند نسل نوین و نقشه برداری فتوگرامتری برای مستند نگاری و ساخت مدل سه بعدی همۀ ستون ها که می تواند در آینده برای ساخت ستون های نمونک (مولاژ) در مقیاس ۱/۱ استفاده شود و در صورت از میان رفتن بر اثر عواملی همانند جنگ آن ها را دگرباره برپا داشت. انفجار پیکرۀ سِترگ بودا از سوی گروه طالبان و نابودی آثار تاریخی سوریه از سوی گروه داعش بر هیچ کس پوشیده نیست.

2 - انجام مطالعات برای رفع ترک ها و شکستگی ها با بهره گیری از مواد نانو

3 - برپایی سایبان های حفاظتی با قابلیت برگشت پذیری، هم اینک چاره ای موقتی است که می توان برای پیشگیری از فرسودگی بیشتر و رخنۀ آب به درون و در نتیجه به بستن آن بر اثر سرما و در فرجام شکستن آرام سنگ ها از آن بهره برد. این کار نه تنها برای این ستون ها که برای همۀ مجموعه های کاخ ها و ساختار معماری موجود در شهر تاریخی بیشاپور بسیار لازم است. 

4 - هرچند کار جابه جایی ستون ها هم اینک نادرست است، ولی در صورتی که خطر بسیار جدی و بیم نابود شدن آن ها برود، بایستی به جای امن جا به جا و نمونک ۱/۱ آن در جای اثر برپا شود و با توجه به شرایط کنونی چنین برنامه ای نیاز نیست. اما باید مطالعات جدی برای محافظت و رفع ترک ها با مواد نانو و با همکاری دانشگاه های اروپایی به ویژه ایتالیا در زمینۀ مرمت آثار سنگی مورد نگرش ویژه قرار گیرد. 

5 – تکه های (قطعات) پراکنده و شکسته با شماره گذاری مناسب و ثبت جای پیدایش بر روی نقشه مشخص و به گونۀ اصولی نگهداری شود تا در آینده بتوان آن را در جای خود برپا کرد. همچنین تلمبار کردن این تکه ها در یک جا و بدون هیچ شناسه ای در آینده به سان پیدا کردن سوزن در کاهدان است.‌

6 - نیاز است موزه بیشاپور یک مخزن اَمن تخصصی برای مجموعه برپا کند تا در صورت بروز خطرات غیرقابل پیش بینی آمادگی لازم برای جا به جایی اَموال فرهنگی را دارا باشد. 

7 - همۀ کارمندان (پرسنل) دوره های نخست آشنایی با مرمت و اصول نگهداری را بگذرانند. تنها گرفتن مدرک و بدون گذراندن دوره های عملی ، کاری بیهوده و بیشتر به زیان مجموعۀ جهانی بیشاپور خواهد بود.

یادمان باشد ثبت جهانی بیشاپور به تنهایی افتخار نیست، افتخار آن است که چگونه بتوانیم با دست کم ها مجموعه را محافظت کنیم. و این امر با وجود یک امتیاز خوب یعنی نیروهای انسانی بسیار این مجموعه که وارون بیشتر پایگاه های کشور که یک نیرو یا بدون نیرو هستند، می توان با کم ترین هزینه و برنامه ریزی به خوبی مجموعه را سامان داد».

این باستان شناس در پایان گفت : « بهره گیری از مواد ناهَمگن همانند سیمان در هیچ جایی پذیرفته نیست. این مواد با اِنقباض و اِنبساط خود سبب شکستگی بیشتر، فشار بر بدنۀ سنگ و در درازمدت سبب شکست و پدیداری ترک های تازه می شود. سَترون سازی ریشه های گیاهان نیز از مواردی است که به جدیت باید مورد توجه قرار گیرد. ممکن است برای زیبایی و چشم نواز شدن نمای ستون ها و سنگ نبشته ها، شماری (عده ای) پیشنهاد رسوب زدایی را بدهند. اما یادمان باشد که مقدار کمی این رسوب ها خود محافظ مناسبی برای پیشگیری از فرسودگی شدیدتر بوده و برداشت آن ها می تواند فرسودگی را شتاب بیشتری ببخشد. ما تا تکه های شکسته را پیدا نکنیم، حق وصل کردن تکۀ تازه را به بدنۀ سنگ نداریم. درصورتی که احتمال و نه اطمینان باشد که هرگز پیدا نمی شود، می توان با ساخت نمونه تکه ای که از میان رفته و با توجه به آشکار بودن آن از تکه اصلی، بازسازی تکۀ شکسته را انجام داد. اما باید با این امید باشد که به گونه ای وصل شود که در صورت پیدایش تکۀ اصلی به سادگی بتوان آن را جایگزین کرد».

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، ستون های یادبود شهر باستانی بیشاپور با بلندای شش متر و 70 سانتی متر در مرکز شهر و در تقاطع دو خیابان اصلی شمالی – جنوبی و خاوری – باختری آن جای دارند. این ستون ها بر روی سکوهایی دو پله ای که بر سطحی سنگ فرش قرار دارند، استوار شده اَند. همچنین بر سطح بالایی ستون ها نیز سر ستون های برگ کَنگری قرار داده شده است. به باور برخی از پژوهشگران در جلو ستون ها پیکرۀ شاهنشاه یا فردی قرار داشته که امروزه تنها جای آن بازمانده است. بر روی یکی از ستون ها سنگ نبشته ای با دبیرۀ پهلوی اَشکانی و ساسانی نگاشته شده است که درونمایۀ آن در پیوند با بنیادگذاری شهر بیشاپور است. در این نوشتۀ بسیار مهم و ارزشمند فردی که ازسوی شاهپورشاه مامور ساخت شهر بوده، با نام « اَپَسای دبیر» و از اهالی شهر حران (در سوریه باستان)، معرفی شده است.

نوشتۀ پهلوی دارای 16 رَج (سطر) است و از نوشتۀ پارتی که بسیار آسیب دیده ، 12 رَج برجای مانده است. سنگ نبشته با یادآوری تاریخ آغاز و به دنبال آن آمده است که «اَپَسای دبیر» به هزینۀ خویش پیکره ای از شاه را ساخته و شاه او را پاداش فراوان داده است. تاریخ سنگ نبشته به گمان فراوان برابر با سال 266 میلادی است (تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، زنده یاد دکتر احمد تفضلی به کوشش دکتر ژاله آموزگار، انتشارات سخن).

شهر تاریخی بیشاپور در 23 کیلومتری شهر کازرون جای دارد. این شهر باستانی که از آن به عنوان یکی از مهم ترین شهرهای دورۀ ساسانی یاد می شود به عنوان بیست و سومین اثر تاریخی ایران در تیرماه 1397 خورشیدی در پروندۀ " منظر باستان شناسی ساسانی پارس" در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسیده است. از همین روی، نگاه ما باید به شهر بیشاپور نگاهی جهانی باشد و با استاندارهای جهانی از آن پاسداری و نگهداری کنیم. اما شوربختانه پس از ثبت جهانی بیشاپور آن را به حال خود رها کرده ایم و تا کنون هیچ گونه کار اَرزنده و شایسته ای به ویژه برای سنگ نبشته های پهلوی برجای مانده روی ستون های یادبود در شهر بیشاپور انجام نگرفته است.

 کاش سند هویت شهرسازی و شناسنامۀ بالنده و هویتی ایرانیان را پیش از آن که دیر شود، دریابیم...

نگاره های این گزارش در نوروز امسال گرفته شده است، آن ها را در زیر ببینید :

ستون های یادبود در میراث جهانی بیشاپور، چشم به راه یاری ماست، آن را زودتر دریابیم

رخنه گل سنگ ها به درون پوسته سنگ ها، تهدیدی جدی برای یادگار ساسانیان است

سکوی جلو ستون های یادبود که برخی آنرا جای پیکرۀ شاهنشاه شاهپوریکم می دانند که امروزه وجود ندارد

گچ بری های بسیار زیبای سر ستون ها

وضعیت اندوه بار سنگ نبشته های پهلوی پارتی و ساسانی بر روی ستون های یادبود که در حال پاک شدن و از میان رفتن است

مرمت های غیراصولی که در گذشته و با سیمان انجام شده و باید برچیده و اصلاح شود

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی- خبرنگار آزاد – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان